کیمیا می خونه ...

 

 

شهره عارفان ( قسمت بیست و یکم )
فصل هشتم : عرفان عملی در نظر ابن ‏عربی‏

گرچه بحث در باره این موضوع بسیار گسترده و در عین حال پیچیده ‏است و در نتیجه نیازمند تحقیقی جداگانه و مستقل می‏باشد ، اما از آنجا که اجتناب از آن نیز روا نمی‏باشد ، به‏طور اختصار اشاره می‏شود .
همان گونه که ابن عربی در عرفان نظری دارای نظام فکری مستقل است ، در عرفان عملی نیز دارای طریقتی خاص می‏باشد . آیت الله جوادی آملی می نویسد : ابن عربی ملقب به شیخ اکبر است ، از این روی طریقت خاصه وی به طریقه « اکبریه » موسوم است (320) . در معنای طریقت گفته ‏اند : طریقت ، هم شامل احکام شریعت است ، از اعمال صالح بدنی و اجتناب از محرمات و مکروهات و هم شامل احکام خاصه است ، از اعمال قلبی و اجتناب از ماسوی الله تعالی (321) .

اساس طریقت ابن عربی‏

اساس طریقت وی ، مانند عارفان دیگر ، کشف و شهود و ذوق و عیان است . او این مطلب را در کتب و آثارش ، از جمله در کتاب‏ های فتوحات مکّیه ، تدبیرات الهیّه ، رساله انتصار و نیز در نامه‏اش به امام فخر رازی ، به‏طور مکرر مورد تأکید قرار داده است .
ابن عربی در آن نامه ، فخر رازی را به ریاضت ، مجاهدت و خلوت هدایت کرده و هشدار می‏دهد که ریاضتها ، مجاهدت ‏ها و خلوت ‏ها باید مشروع باشند و پیامبر اکرم ‏صلی الله علیه وآله آن ‏ها را جایز و روا دانسته باشد .

معنای سیر و سلوک و سفر

سیر در نظر ابن ‏عربی نوعی انتقال است ، انتقال از منزل عبادتی به منزل عبادتی دیگر ، از عمل مشروعی به عمل مشروعی دیگر ، از مقامی به مقامی دیگر ، از اسمی به اسمی دیگر ، از تجلّیی به تجلّیی دیگر و از نَفَسی به نَفَسی دیگر .
سالک کسی است که در این منازل و اعمال و مقامات و اسما و تجلیّات و انفاس ، در حال انتقال است . او با نظارت و دستور استاد و شیخ بصیر و آگاه به طریق ، به مجاهدت‏ های بدنی و ریاضت‏ های نفسی پرداخته ، به تزکیه و تهذیب اخلاق نفس خود همّت می‏گمارد و پس از طی مراحل مختلف و منازل گوناگون ، مقامات را به حال خود ، نه به علم خود می‏پیماید . اما پیش از هر چیز واجب است که سالک علم فقه بیاموزد و از احکام شریعت آگاه باشد و آن‏ ها را به گونه کامل مراعات نماید .
اولین گام سالک در سلوک ، محاسبه نفس و مراعات خواطر و استشعار حیا از اللّه تعالی است که شرم از او مانع می‏شود که خاطره نکوهیده به قلبش خطور کند و حرکت ناپسندیده از وی سر بزند . از آداب سالک مراعات حکم وقت است ، یعنی باید به وقتی که در آن است و نیز به اعمالی که شارع در آن وقت از وی خواسته است ، بنگرد . ارزش آن وقت را دریابد و به‏ طورشایسته به انجام آن اعمال همت گمارد .
سفر ، اعلا درجه سلوک است ، درجه ‏ای که توجه قلب در آن فقط به اللّه است ، پس آن امری است قلبی نه چیزی خارج از آن . نسبت میان سلوک و سفر عموم و خصوص مطلق است ، یعنی هر مسافری سالک است ، اما هر سالکی مسافر نیست .
سفر در طریق ، با عقل و استدلالات آن (322) که نزد فلاسفه معمول است ، تحقق نمی‏یابد ، بلکه آن عطیّه ‏ای است الهی که شامل حال رسل ، انبیا و برگزیدگان اولیا می‏باشد که اهل فعل و عمل و به اصطلاح وی « اصحاب‏یَعْملات » هستند .
توجه به این نکته ضروری است که در نظر ابن ‏عربی ، در سلوک سالک و سفر او ، وجود شیخ مرشد و مؤدّب عارف و بصیر به طریق ، ضرورت دارد که دستش را بگیرد و به جایی برساند و بدون ارشاد او سلوکِ سالک پایان نمی‏یابد و او به جایی نمی‏رسد .

اعمال و آداب طریقت ابن ‏عربی‏

ابن عربی اعمال و آداب طریقت خود را در موارد مختلف بسیاری از آثارش ، از جمله فتوحات مکیه ، به تفصیل شرح داده است ، که در اینجا جای طرح آن‏ ها نیست . برای نمونه به مطلب زیر اشاره می‏شود :
اعمال طریقت عبارت است از جوع ، سَهَرْ ، صَمْت و عز ت ، صدق ، توکل ، صبر ، عزیمت و یقین . چهار عمل اولی ، اعمال ظاهری و پنج عمل بعدی ، اعمال باطنی هستند .
مقصود از جوع ، گرسنگی مشروع است که از زیادی طبع می‏کاهد ، اما به بدن زیان نمی‏رساند . پس این جوع با خوردن غذایی که وسیله صلاح مزاج و قوام بنیه آن است منافات ندارد .
مقصود از سَهَرْ ، بیداری است که برای حفظ ذات است ، اما نه تنها بیداری چشم که حافظ ظاهر ذات است ، بلکه بیشتر و مهمتر بیداری قلب است که حافظ باطن ذات است . ممکن است چشم بخوابد اما قلب بیدار باشد .
مقصود از صَمْت ، نه خاموشی باطن انسان است که باطن هر انسانی مانند هر موجود دیگری به تنزیه و تسبیح خداوند ناطق است ، و نه خاموشی انسان است به طور کلی ، چرا که انسان شرعاً مکلّف است که در احوال و اوقاتی به ذکر خداوند بپردازد ، بلکه مقصود آن است که انسان از سخنان بیهوده و بی ‏معنی عاری از نصیحت و حکمت لب فرو بندد و خاموشی گزیند .
و اما مقصود از عزلت این است که سالک در حالش از هر صفت نکوهیده و از هر خوی ناپسندیده و در قلبش از هر نوع تعلّق و دلبستگی به هر چیزی و به هر کسی که غیر خداست ، از قبیل خانه و خانواده و زن و فرزند و یار و یاور ، خلاصه از هر چیزی که بین او و خدایش مانع باشد و حتی از خواطرش کناره گیری کند و جز خدا در قلبش چیزی نباشد و قلبش جز به او به چیزی تعلق نیابد .
او این چهار عمل را از ارکان مقامی به شمار آورده که از صفات ابدال است و نیز اساس معرفت اهل‏ اللّه دانسته است که مقصود از آن ، معرفت اللّه ، معرفت نفس ، معرفت دنیا و معرفت شیطان است .
از اعمال دیگر طریقت ابن‏ عربی ، اعمال ذیل است : عمل برای آخرت ، نیکو گردانیدن باطن و اصلاح مابین خود و خدا . کسی که برای آخرت عمل نماید خداوند امر دنیایش را کفایت کند ، کسی که باطنش را نیکو گرداند خداوند ظاهرش را نیز نیکو می‏گرداند و کسی که ما بین خود و خدایش را اصلاح کند ، خداوند ما بین او و مردم را اصلاح می ‏نماید .
اعمال و آداب دیگر طریقت ابن عربی عبارت است از : سنن ، طهارت ، حضور و اخصّ خصایص .
سنن آن ، سه سنّت است که از علی ‏علیه السلام روایت شده است : کتمان سرّ ، مدارا با مردم و تحمّل آزار و اذیّت .
طهارت‏ های آن بدین قرار است : طهارت ظاهری که عبارت است از طهارت بدن ، لباس و مکان . طهارت باطنی که عبارت است از طهارت نفس از حرص ، حقد ، حسد و کبر و سایر اخلاق نکوهیده و طها ت عقل از شک و ریب و آشفتگی افکار و طهارت سرّ از نظر به اغیار .
حضورِ آن واحد است و آن حضور با خداست در جمیع اعمال و افعال .
اما اخصّ خصایص این طریقت آن است که سالکِ آن از مقام بدلیّت به مقام قطبیّت ارتقا می‏یابد (323) . 

فصل نهم : « وحدت وجود » محور عرفان ابن‏ عربی‏ 
« وحدت وجود » محور عرفان ابن‏ عربی 

بنیادی ‏ترین و اصلی ‏ترین محور عرفان ابن عربی مسئله « وحدت وجود » می‏باشد . اکنون لازم است به تبیین و توضیح کوتاهی درباره آن پرداخته شود . بدین منظور به نقل گفتار علامه حسینی تهرانی در این ‏باره می‏پردازیم :
« وحدت به معنی استقلال ذات حق تعالی شأنه در وجود است که با وجود این استقلال و عزت ، هیچ موجود دیگری توان استقلال را نداشته و وجودش وجود ظلی و تبعی است . هم‏چون سایه شاخص که به دنبال آن می‏گردد . تمام موجودات وجودشان از حق است ، همه آیه و نماینده می‏ باشند . بنابراین همه ظهورات او می‏باشند و تجلّیات ذات أقدس وی .
اما ظاهر از مظهر جدا نیست و متجلّی از متجلّی‏ فیه انفکاک نمی‏تواند داشته باشد وگرنه دیگر ظهور و تجلّی نیست ، آن وجودی است جدا و این وجودی است جدا ، در این صورت عنوان مخلوق و ربط و رابطه برداشته می‏شود و تمام کاینات موالید خدا می‏گردند ، در حالی که او لَم‏یَلِدْ (324) است .
عینیت حق با اشیاء ، عینیت ذات بسیط ما لا اسم له و لارسم‏ له با أشیاء نیست زیرا آن قابل وصف نیست و این اشیاء به وصف می‏آیند ، او تعیین و حدّ ندارد ، این‏ها همگی محدود و متعیّن هستند .
عینیّت به معنی عینیّت علت با معلول و خالق با فعل و ظاهر با ظهور است . بدین معنی که : اگر فرض رفع حدود و تعیّنات شود ، دیگر غیر از وجود بحت و بسیط و مجرد چیز دیگری در میان نمی ‏ماند و نمی‏تواند در میان بماند .
وحدت وجود به معنی تعلّق و ربط حقیقی - نه اعتباری و توهّمی و خیالی - همه موجودات است با خالقشان و در این صورت دیگر فرض زَنگار استقلال در موجودات بی ‏معنی می‏شود . همه با خدا مربوطند ، بلکه ربط صرف می‏باشند . خالق متعال که حقیقت وجود و اصل‏جود و وجود است ، با تمام اشیاء معیّت دارد نه معیّت 1 + 1 که این غلط است و عین شرک است ، بلکه مانند معیّت نفس ناطقه با بدن ، و معیّت عقل و اراده با افعال صادره از انسان که تحقیقاً در مفهوم و مفاد و معنی یکی یستند ولی از هم منفک و متمایز هم نمی‏باشند .
عزیزم ! مگر آیات قرآن را نمی‏خوانیم که : وَ هُوَ مَعَکُمْ أیْنَمَا کُنْتُمْ . (325) « او با شماست هر کجا که باشید ! » آیا این معیّت حقیقی است یا اعتباری و مجازی ؟ اگر بگویید : اعتباری است ، در این صورت دیگر میان او و ما به هیچ وجه ربط و رابطه ‏ای برقرار نمی‏شود و هر ذره از ذرات عالم و هر موجود از مُلک تا ملکوت جمیعاً موجودات مستقلّ می‏گردند و به تعداد آن‏ ها باید قائل به قدیم و ازل و ابد شویم و گفتار نبی محترم حضرت یوسف علی نبیّنا و آله و علیه السلام به دو رفیق و مصاحب زندانی خود درباره ما صدق خواهد کرد ، آنجا که گفت : یَا صَاحِبَی السِّجْنِ ءَأرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أمِ اللهُ الْوَاحِدُ القَهَّارُ (326) . « ای دو همنشین زندانی من ! آیا این ارباب و خدا نمایان جدا جدا و پراکنده ، مورد پسند و اختیار است یا خداوند واحد قهار ؟! » که با عزت و استقلالش در وجود و با اسم قهاریّتش که از لوازم وحدت اوست دیگر ربّی و اربابی و موجود جدا و پراکنده و مستقلی را بجای نگذاشته است و وحدت ذات اقدسش جمیع وحدت ‏های اعتباری و مجازی را سوزانده و این خس و خاشاک‏ ها را از سر راه برداشته است .
آیا ما هیچ در این آیه مبارکه قرآن فکر کرده‏ایم که : مَا یَکُونُ مِنْ نَجْوی‏ ثَلثَةٍ إلاَّ هُوَ رَابِعُهُمْ وَ لاَ خَمْسَةٍ إلاَّ هُوَ سَادِسُهُمْ وَ لاَأدْنَی مِنْ ذلِکَ وَ لا أکْثَرَ إلاَّ هُوَ مَعَهُمْ أیْنَ مَا کَانُوا (327) . « هیچ گونه آهسته سخن گفتن و راز گفتن در میان سه نفر نیست مگر آن‏که خداوند چهارمین آن‏ هاست و در میان پنج نفر نیست مگر آن‏که او ششمین آن‏ هاست . و پایین‏تر از این مقدار هم نیست و بیشتر از این مقدار هم نیست مگر آن‏ که او با آن ‏هاست هر کجا که باشند » . در این صورت این معیّت خداوند با ما چگونه متصور است ؟ اگر وی را از خودمان جدا و خودمان را از او جدا بدانیم ، مثل دو رفیقی که با هم سفر می‏کنند ، یا دو نفری که در کار شرکت معیت دارند ، در این صورت این که معیّت واقعی نخواهد بود ، بلکه معیّت اعتباری و مجازی و دروغی است .
پس خدا با ما معیّت حقیقی دارد یعنی معیّت وجودی ، اما هم ‏چون خورشید است و ما چون شعاع ، یا بهتر به تعبیر قرآن هم ‏چون سایه ، او استقلال است و ما تبعیّت ، او عزیز است و ما ذلیل ، او حقیقت است و ما آیه و آیینه .
شما را به خدا سوگند ! قرآن بهتر از این آیا متصوّر است که بتواند معنی معیّت را برای ما روشن سازد ؟! آیا در این کریمه شریفه فکر کرده‏ایم که : هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلِیمٌ (328) . « اوست اول و آخر و ظاهر و باطن ، در ابتدای هر چیز و انتهای هر چیز ، آشکارا در هر چیز و پنهان از هر چیز و اوست که به هر چیز داناست . »
و لیکن ادراک این معنی به مشاهده و به وجدان و به عیان کار هر کس نیست . این مقام توحید عالی است که واقعاً باید مسلمان به پایه‏ ای برسد تا خدا را قلباً و سرّاً واحد بنگرد و تمامی موجودات را موجودات فانی و مضمحل و مندک و هیچ و بدون قدرت و حیات ، در برابر آن وجود عزیز و مستقلّ و قادر و حی ادراک کند .
در اینجاست‏که اهل‏ توحید لب نمی‏گشایند و اگر بگشایند و بگویند : در عالم هستی یک وجود مستقل و مختار و ذی‏ اراده و یک وجود علیم و سمیع و قدیر و بصیر و حی و قیّوم بیش نیست و همه موجودات به طور کلی فانی محض در برابر آن وجودند ، مردم ایشان را زندیق و کافر می‏شمرند و می‏گویند : شما چگونه به این قدرت‏ ها و مراکز عظمت و حیات و علم در دنیا می‏گویید بی‏ اثر ، و آن‏ ها را فانی محض می‏دانید ؟! چگونه فرعون ‏ها و نمرودها و شیطان را مقهور و مسخّر امر حق می‏دانید ؟! لذا می‏گویند : این نیست مگر عین کفر و نسبت کار قبیح و زشت را به خدا دادن .
اما نمی‏دانند که فرق است میانه تکوین و تشریع . عالم تکوین و ایجاد و وجود در راهی برای خود در حرکت است و مسائل عالم تشریع مسائل دیگری است و نباید با هم مخلوط و ممزوج شوند و الاَّ همین تکفیرها و تفسیق‏ ها پیدا می ‏شود .
عجیب این‏ جاست که خود محیی ‏الدین ابن‏ عربی در مقدمه فتوحات مکیه ، به کلام حضرت سید العابدین و امام الساجدین ‏علیه السلام استشهاد نموده و دو بیت از آن حضرت را در این باره نقل می‏کند .
محیی ‏الدین می‏گوید : اگر کتمان سرّ لازم نبود و اسرار توحید برای جمیع مردم قابل ادراک بود ، گفتار آن شخص پسندیده و پاکیزه از دودمان علی‏ بن ابی‏طالب‏ علیه السلام دیگر معنی نداشت ، در وقتی که ( در قالب شعر ) گفت : « چه بسیار از آن علوم جوهری اصیل که در من است ، اگر بدان لب بگشایم تحقیقاً به من می‏گویند : تو بت‏ پرست می‏ باشی و جمعی از مردان مسلمان بدین جرم خون مرا حلال می‏شمرند ، آنان که زشت ‏ترین کردار خود را نیک می‏ دانند » (329) .
خوب توجه کنید ! اینجا حضرت می‏گوید : حقایقی که من از توحید فهمیده‏ ام ، در نزد مردم ، بت‏ پرستی است . آن مردمی که زشت‏ ترین کار خود را که عین شرک است خوب و عمل نیکو می‏دانند ، یعنی کاملاً ایمان من با همین ایمان مردم در دو جهت متعاکس قرار گرفته است . آنچه من از توحید می‏دانم این مردم شرک می‏دانند و آنچه این مردم از اسلام و مسلمانی می‏دانند و کارهای خود را از روی نیّت و عقیده خوب انجام می‏دهند ، حج می‏کنند و جهاد می‏نمایند و سایر اعمال نیکو را انجام می ‏دهند و به همین جهت از روی عِرق مسلمانی ، خون مرا حلال می‏شمارند ، تمام این اعمال چون با دیدار جمال حق و انکشاف وحدت او نیست ، از این ‏رو به خود نسبت می‏دهند و خود را کانون فعل و عمل و اختیار می‏پندارند ، این اعمالشان قبیح ‏ترین و نازیباترین افعال است ، گرچه به صورت ظاهر همه خیرات است ، درس است و بحث ، تعلیم و تعلّم ، اما چون صبغه وحدت به خود نگرفته و زنگار أنانیّت و منیّت از روی آن ‏ها برداشته نشده است ، لهذا عامل خبیث‏ ترین افعال و قبیح‏ ترین اعمال می‏باشند . ای برادر ! خوب تأمل کن و فکر خود را از هر پیش‏ داوری آزاد بگذار ، تا آن چه قبل از این بر دلت خطور نمی‏کرد ، خطور کند .
البته آن کس که تمام موجودات را با دیده توحید می‏بیند ، طور دیگری مشاهده می‏کند وگرنه حضرت سجّاد علیه السلام نمی‏فرمود : من از بیان علم خودم کتمان دارم و آن را ابداً به زبان نمی‏آورم .
بنابراین ، راه چاره و راه منحصر آن است که ما با قدم صدق در صراط توحید قدم زنیم و به دیده و مشاهده حضرت امام سجاد نائل گردیم . در آن وقت امامت او و مأمومیّت ما صدق می‏کند ، نه آن‏که بر همین درجه از ادراک خود بمانیم و در جا بزنیم و زنگار شرک را که أقبح مانَأتی است از دل نزداییم و چشمان رمدآلوده خود را برای دیدار اشراق شمس جهانتاب معالجه ننماییم ، آن وقت خود را حق و مدرکات فعلیه خود را حق بدانیم و چون دستمان به تکفیر و تفسیق امام سجاد نمی‏رسد و در این زمان از عهده ‏مان ساخته نیست که خونش را بریزیم ، دست به تکفیر و تفسیق عرفاء بالله و اولیای حق هم ‏چون محیی‏ الدین عربی بزنیم . » (330)

پ . ن :
320) آوای توحید ، ص 78
321) رسائل ابن عربی ، ج 2 ؛ ترجمه رساله قشیریه ، ص 11.
322) در این جا منظور از عقل ، عقل جزئی‏ نگر در نزد فلاسفه ‏ای است که اهل استدلالات عقلی می‏باشند .
323) برای آگاهی بیشتر از عرفان عملی ابن‏ عربی نک : محیی ‏الدین ابن ‏عربی ، ص 605 تا 615 .
324) سوره توحید ، آیه 3 .
325) سوره حدید ، آیه 4 .
326) سوره یوسف ، آیه 39 .
327) سوره مجادله ، آیه 7 .
328) سوره حدید ، آیه 3 .
329) فتوحات مکیه ، طبع مطبعه امیریه مصر ، ج‏1 ، ص‏32 ؛ نیز نک : الغدیر ، علامه امینی ، ج‏7 ، ص‏35 ؛ طریق عرفان ، علامه طباطبایی ، ص 22 .
330) روح مجرد ، ص‏352 - 358 .