کیمیا می خونه ...

شهره عارفان ( قسمت بیستم )
نظر ابن‏ عربی در مورد مهدی موعود (عج) 

استاد سید جلال‏ الدین آشتیانی می‏نویسد : رساله ‏ای در ولایت از شیخ اکبر ابن ‏عربی به نام « الوعاء المختوم علی السّر المکتوم » است که از بهترین آثار عرفانی در تمام دوران عرفان می‏باشد . و مؤلف عظیم آن ، آن را در شئون ختم ولایت مطلقه محمدیه مهدی موعود علیه السلام و نحوه ظهور آن حضرت تألیف نموده است (290) .
علامه حسن ‏زاده آملی پس از ذکر تشرف محیی ‏الدین به حضور حضرت بقیة الله مهدی موعود علیه السلام به نقل از فتوحات مکیه چنین می‏نگارد : به همین منوال و مضمون در چند جای دیگر فتوحات مکیه مطالبی دارد ، و نیز رساله « شق الجیب » را به خصوص درباره حضرت مهدی‏ علیه السلام نوشته است (291) .  لازم به یاد آوری است که نگارش رساله شق الجیب ، رمزگونه است ، چنان‏که در آغاز آن آمده : این رساله از علومی است که جز بر صاحبان آن علم ، واجب است پوشیده بماند و آن از علومی است که علی بن ابی ‏طالب ‏رحمه الله با دست خود به سینه خود زد و گفت : در این سینه دانش‏های زیادی است ، اگر حاملانی برای آنها می ‏یافتم (292) .
و نیز در همان رساله می‏گوید : خواستم آنچه را که گاهی آشکار می‏کنم و گاهی پنهان ، در این کتاب قرار دهم و مرتبه نخست آن این است که این نسخه انسانیت مقام انبیاست و مرتبت دوم آن مقام امام مهدی منسوب به دختر نبی اکرم است (293) . در پایان می‏گوید : ما در این کتاب به ‏طور ضمنی به مطالبی اشاره کردیم . آنچه گفتیم پرده از روی آنچه نگفتیم برمی‏دارد (294) .
ابن ‏عربی حضرت مهدی موعود علیه السلام را خاتم اولیا دانسته است ، چنان‏که در فتوحات مکیه در باب (366) معرفت یاران و وزرای حضرت مهدی در آخر الزمان می‏نویسد : برای خداوند خلیفه‏ای است که اکنون زنده و موجود می‏باشد و ظاهر می‏گردد ، ظهورش در زمانی اتفاق می‏افتد که دنیا پر از جور و ستم باشد ، او دنیا را پر از عدل و قسط می‏ فرماید و اگر از عمر دنیا نماند مگر یک روز ، خداوند آن را طولانی می‏گرداند تا آن خلیفه ولایت کند . او از عترت رسول اللّه‏ صلی الله علیه وآله ‏و جدش حسین بن علی بن ابی‏ طالب است .
سپس می‏گوید : حضرت مهدی‏ علیه السلام حکم نمی‏کند مگر به آنچه را که فرشته از نزد خدا در قلب او القا می‏کند ، فرشته‏ای که خداوند بر او گمارده است تا او را یاری کند . این همان شرع واقعی محمدی است ، به گونه‏ای که اگر حضرت محمدصلی الله علیه وآله‏ زنده بود ، درباره آن مسئله درست به همان گونه که امام مهدی‏ علیه السلام حکم می‏کند ، حکم می‏کرد . بنابراین خداوند مهدی ‏علیه السلام را آگاه می‏کند که شریعت محمدی چنین است . با وجود نصوصی که خداوند به او عنایت کرده ، قیاس بر او حرام است . به همین دلیل رسول خدا صلی الله علیه وآله ‏در توصیف مهدی‏ علیه السلام فرمود : « یقفو اَثَری لایُخْطِی‏ءُ ... » : او از من پیروی می‏نماید و هرگز خطا نمی‏کند . پیامبر اکرم با این کلام به ما فهماند که از او باید پیروی نمود ، زیرا او تابع رسول خداست . نیز به ما فهماند که مهدی ‏علیه السلام « معصوم » است ، چرا که معنای معصوم در حکم ، چیزی جز عدم خطا و اشتباه نیست (295) .
او به دنبال عبارات مزبور در یک فصل مطالب بسیاری درباره وقایع ظهور آن حضرت آورده و پس از ذکر شمایل و فضایل حضرت مهدی و وصف یاران و انصار و شرح شروع و پایان کار آن حضرت می‏سراید :
اَلا انّ ختمَ الاولیاء شهِیدُ
و عین امام العالمین فَقِیدُ
هوالسیّد المّهدی من آل‏ احمدٍ
هوالصّارمُ الهندی حین یُبیدُ
هوالشّمس یَجلو کلّ‏غمّ و ظلمةٍ
هوالوابل الوسمی حین یَجودُ (296)
شایسته ذکر است ، ابن‏عربی پس از ایراد ابیات مذکور و بحث و تحقیق در این مقام ، میان ختم ولایت محمّدیه و مهدی موعود علیه السلام فرق نمی‏گذارد و می‏نویسد : « ختم ولایت محمدیه داناترین مردم نسبت به خداوند است ، در زمان وی و نیز در زمان‏ های بعد ، در علم به خدا و جایگاه حکم وی کسی به مقام او نمی‏رسد . او و قرآن همچون دو برادرند ، همان طور که حضرت مهدی و شمشیر این‏گونه می‏باشند » (297) .
ابن ‏عربی در کتاب « عُنقاء مُغرِب فی‏ ختم الاولیاء و شمس المَغرب » در توصیف خصایص و شروط و کمالات خاتم الولایة ، به نقل امتیازاتی می‏پردازد و می‏نویسد : آنها را جز در شخص قائم آل‏ محمد صلی الله علیه وآله و امام دوازدهم شیعیان نمی‏توان یافت . در آخر همان کتاب به تعیین صریح خاتم الاولیا پرداخته و گوید : « فَاِنّ الامام المهدی المنسوب الی بیت النّبی » (298) . یعنی : امام مهدی منسوب به خاندان پیامبر اکرم است .
حکیم آقا محمد رضا قمشه ‏ای در رساله ذیل فص شیثی ، برای اثبات این که ابن‏ عربی حضرت مهدی را به حضرت عیسی برتری داده ، چنین استدلال می‏کند : ابن عربی در شعر مذکور ، مهدی ‏علیه السلام را امام ‏العالمین خوانده و العالمین جمع مُحلّی به الف و لام است ، لذا افاده عموم می‏کند و عیسی و روح نیز از عالمین است و اگر العالمین به کسر لام خوانده شود باز عیسی و روح داخل خواهند بود ، خلاصه به هر دو قرائت و به هر دو معنی ، این بیت نص و صراحت بر امامت مهدی بر عیسی و روح دارد (299) .
او در خصوص مهدی موعود علیه السلام که از نسل علی ‏علیه السلام است ، در پاسخ به سؤال سیزدهم از پرسش‏ های محمد بن‏ علی ترمذی ( ازاعلام قرن سوم ) ، مقام ختم ولایت محمدی را از آنِ مردی از عرب می‏داند که اکرم این قوم است ، چنان‏که در باب هفتاد و سوم فتوحات مکیه می‏نگارد : اما ختم ولایت محمدی ، آن برای مردی از عرب است که به لحاظ اصل و نَسَب و به دست گرفتن این ولایت ، اکرم این قوم است و امروز در زمان ما موجود است ، در سال پانصد و نود و پنج وی را شناختم و نشانه ( خاتم ولایت مطلقه ) او را که حق از دیدگان بندگانش پنهان نموده ، در شهر فاس مشاهده کردم ... و چنان‏که خداوند نبوت تشریعی را به محمد صلی الله علیه وآله ختم کرده ، ولایت مطلقه محمدی را به مهدی علیه السلام ختم نموده است (300) .
در اینجا تأکید این مطلب لازم است که ابن ‏عربی در باب سیصد و شصت و ششم فتوحات مکیه (301) که حاوی بحث مبسوطی درباره امام مهدی‏ علیه السلام است ، عباراتی دارد که بر وفق باور شیعه امامیّه و حاکی از عقیده استوار وی به مقام بسیار والا و معنوی آن امام هُمام است . مثلاً آن حضرت را « معصوم » دانسته و علمش را از طریق تنزیل الهی می‏داند و تأکید می‏کند : با این‏که او علم به قیاس دارد ، ولی هرگز بدان حکم نمی‏کند ، بلکه تنها به چیزی حکم می‏کند که فرشته از سوی خداوند به وی القا کرده است و آن شرع حقیقی محمّدی است ، که اگر آن حضرت زنده می ‏بود جز آن حکم نمی‏ فرمود . 

روایات اهل ‏بیت در آثار ابن عربی 

او از اهل بیت عصمت و طهارت در فتوحات مکیه و دیگر آثارش در موارد فراوانی روایاتی را نقل کرده است که برای نمونه موارد زیر ذکر می‏شود :
1. علی ‏بن ابی ‏طالب ‏رحمه الله می‏فرمود : همانا پس از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله وحی منقطع شد و در دست ما چیزی نماند مگر این که خداوند فهم این قرآن را به بنده‏ای روزی گرداند (302) .
2. علی‏بن ابی ‏طالب در خصوص علم‏ الافراد می‏فرمود - هنگامی که دستش را به سینه‏اش می‏زد همانا در اینجا علوم کثیری است ، اگر برای آنها پذیرندگانی بیابم (303) .
3. به این علم ( علم ‏الافراد ) اشاره کرد علی‏ بن الحسین‏ بن ابی ‏طالب علیهم ‏الصلوة و السلام در شعری که ( ترجمه آن ) این است : چه بسا جوهر علمی که اگر آن را آشکار بسازم مرا متهم می‏دارند که از بت‏ پرستانم و مردان مسلمانی خونم را حلال می‏شمارند و زشت‏ ترین چیزی را که به جا می‏آورند ، نیکو می‏ پندارند (304) .
ابن‏عربی علم امام علی‏ علیه السلام را که برای آن پذیرندگانی نمی‏یابد تا آن راآشکار سازد و همین طور علم امام زین ‏العابدین علیه السلام را که در صورت اظهار آن ، موجب تکفیرش می‏گردد ، علم ‏الافراد می‏نامد که اختصاص به خود آن بزرگواران داشته و دیگران از آن بی‏نصیب بوده و شایستگی پذیرش آن را نداشته ‏اند .
4. از جعفر بن محمد صادق ، از پدرش محمد بن علی ، از پدرش علی ‏بن الحسین ، از پدرش حسین بن علی ، از پدرش علی بن ابی ‏طالب ، از رسول اللّه ‏صلی الله علیه وآله روایت شده است که فرمود : خادم قوم از خود قوم است (305) .
5. از علی بن ابی‏ طالب رضی‏ اللّه عنه روایت شده که گفته است : پیامبر خدا صلی الله علیه وآله مرا وصیت کرد و فرمود : ای علی ، به تو وصیّت می‏کنم و آن را حفظ کن ، تا وقتی که وصیّت مرا نگه می‏داری از خیر و نیکی برخورداری ، برای مؤمن سه علامت است : نماز ، روزه ، زکات و... (306)
6. علی بن ابی ‏طالب‏ علیه السلام فرمود : از رسول خدا صلی الله علیه وآله ‏درباره علامات قیامت پرسیده شد ، پاسخ داد : هنگامی که دیدی که مردم حق را ضایع می‏نمایند نماز را می‏میرانند ، قذف ( نسبت زنا به زن محصنه دادن ) را فزون می‏سازند ، دروغ را روا می‏دارند ، رشوه می‏گیرند ، بنا ها را استوار می‏کنند ، سرمایه ‏داران را بزرگ می‏شمارند ... (307) در آن وقت قیامت برپا خواهد شد (308) .
7. از سخن علی بن ابی ‏طالب است که روزی به پسرش حسن فرمود : ای پسرم ، همه محبتت را به دوستت ارزانی دار ، ولی به طور کامل به وی مطمئن مباش ، و از هر گونه کمک و یاریت وی را برخوردار ساز ، اما همه اسرارت را پیش وی فاش مگردان (309) .
8. از امام به‏ حق ناطق ، جعفر بن‏ محمد صادق‏ علیه السلام نقل شده‏است که فرمود : خداوند در کلام خود ( قرآن ) ، برای بندگانش تجلی کرده است ، لیکن شما نمی‏بینید (310) .
9. از امام صادق‏ علیه السلام روایت شده است که آن حضرت در هنگام نماز مدهوش شد ، از ایشان سؤال کردند که سبب مدهوشی چه بود ؟ فرمود : چندین بار آیه را تکرار کردم تا این‏که از متکلم آن شنیدم (311) .
10. جعفر بن محمد بن علی‏ بن الحسین از پدرش از جابر بن عبداللّه نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه وآله نُه سال حج بجا نیاورد ، سپس در سال دهم به مردم اعلام نمود که می‏خواهد حج بجا آورد ... (312) .
11. علی بن ابی ‏طالب رضی ‏اللّه عنه فرمود : منشأ غیب گویی‏های من ، فهم از قرآن است که خداوند به عده‏ای از بندگانش عنایت می‏کند (313) .
12. چه کسی می‏تواند از علومی که علی بن ابی ‏طالب رضی‏ اللّه عنه بیان نموده آگاه باشد ، آنجا که از خود خبر داده و می‏گوید که اگر درباره سوره حمد سخن بگوید ، هفتاد بار شتر مطلب خواهد گفت ؟! آیا این جز شمه‏ای از فهم قرآن است که خداوند به او اعطا کرده است (314) .
13. علی بن ابی‏طالب رضی‏اللّه عنه به نقل از رسول ‏اللّه ‏صلی الله علیه وآله فرمود : در روز قیامت پنجاه ایستگاه وجود دارد که توقف در هر کدام هزار سال به طول می‏انجامد و اولین ایستگاه وقتی است که مردم از قبرها بیرون می‏آیند ... (315) . حدیث بسیار طولانی است .
14. امام جعفر بن محمد گفت : زمانی که چیز پسندیده و محبوبی به تو رسید « الحمد للّه » زیاد بگو ، زمانی که چیز ناپسند و مکروهی به تو رسید زیاد بگو « لاحول و لا قوّة الاّ باللّه » و زمانی که دیدی روزی تو دیر می‏رسد زیاد استغفار بر زبان جاری کن (316) .
15. علی‏ بن‏ ابی ‏طالب به نقل از رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود : هرکس توشه و شتر [ وسیله سفر ] داشته باشد که او را به خانه خدا برساند و حج به جا نیاورد ، یهودی می‏میرد یا نصرانی (317) .
16. علی رضی اللّه عنه فرمود : اگر پرده کنار رود ، به یقین من افزوده نمی‏گردد (318) .
17. رسول خدا صلی الله علیه وآله در دارالخیزران بین اصحاب خود عقد برادری خواند و خود دست علی را گرفت و فرمود : این برادر من است (319) .
ملاحظه شد که او از احادیث ائمه امامیّه در کتابهایش آورده و به ذکر فضایل و مناقبشان پرداخته و از آن بزرگواران به بزرگی و پاکی و پارسایی نام برده و هرگز با آنان خصومت و دشمنی نورزیده و حتی دشمنی با آنان را زیان‏آور و دوستیشان را عبادت دانسته است . منتها او در ظاهر شیعه نبوده تا فقط از ائمه شیعه روایت نقل کند ، و تنها به ذکر فضایل و مناقب آن بزرگواران بپردازد و منحصراً نسبت به ایشان اظهار محبت و مودّت نماید ، لذا از روی تقیه از دیگران نیز احادیثی نقل کرده و برای آ‏نها هم فضایلی قائل شده است . 

پ . ن :

290) تفسیر فاتحة الکتاب ، مقدمه.
291) هزار و یک کلمه ، ج‏1 ، ص‏88 ؛ نک : شرح فص حکمة عصمتیة فی کلمة فاطمیة ، ص 103.
292) حجاب هستی ( رساله شق ‏الجیب ) ، ص‏127.
293) همان ، ص‏161.
294) همان ، ص‏171 و 170.
295) فتوحات مکیه ، ج‏6 ، ص‏62.
296) همان ، ج‏6 ، باب 366 ، ص‏51 ، 52. ترجمه اشعار در صفحه 41 آمده است .
297) همان ، ج‏6 ، ص‏54.
298) هدایة الامم ، ص‏25 مقدمه.
299) رساله ذیل فص شیثی ، ص 8.
300) همان ، ج‏2 ، ص‏75 ؛ نک : محیی ‏الدین ابن‏ عربی ، ص‏473 و 472 ؛ هدایةالامم ، ج 1 ، ص‏24 مقدمه .
301) فتوحات مکیه ، ج‏6 ، ص‏66-50 .
302) همان ، ج‏1 ، ص‏284.
303) همان ، ج‏1 ، ص‏303 ؛ شق الجیب ، ص‏65 ؛ رساله روح القدس ، ص‏38.
304) فتوحات مکیه ، ج‏1 ، ص‏303.
305) همان ، ج‏1 ، ص‏297 ؛ نک : هزار و یک نکته ، نکته 631.
306) فتوحات مکیه ، ج‏8 ، ص‏326-321 .
307) روایت طولانی است ، بقیه آن به علت عدم گنجایش این کتاب [ نوشتار ] نقل نشد .
308) فتوحات مکیه ، ج‏8 ، ص‏378.
309) محاظرة الابرار و مسامرة الاخیار ، ج‏2 ، ص‏6 .
310) تفسیرالقرآن ، شیخ اکبر محیی ‏الدین ابن عربی ، مقدمه، ص‏3 ؛ تجلیات الالهیه ، ص‏416.
311) همان دو منبع .
312) فتوحات مکیه ، ج‏ 2 ، ص‏453.
313) همان ، ج‏1 ، ص‏423.
314) همان ، ج‏1 ، ص‏423.
315) فتوحات مکیه ، ج‏1 ، ص‏467.
316) محاضرات ، ج‏2، ص‏280 ، نقل از روح مجرد ، ص‏458.
317) فتوحات مکیه ، ج‏2 ، ص‏522.
318) همان ، ج ‏5 ، ص‏194 و 331.
319) همان ، ج ‏5 ، ص‏195.