اخلاق معاشرت ( 19 ) / ( به بهانه ماه مبارک رمضان )

رازدارى حرمت راز« راز» ، به اقتضاى حرمتش باید پنهان و پوشیده بماند و گرنه راز نمى‏شد . در این هیچ تردیدى نیست .گفته‏اند : غلامى طبق سرپوشیده‏اى بر سر داشت و خاموش وبى‏صدا در راهى مى‏رفت . یکى از افراد ، در راه به او برخورد و پرسید : در این طبق چیست ؟ غلام چیزى نگفت . آن شخص به اصرار پرسید تا بداند زیر آن سرپوش که روى طبق کشیده‏اند چیست ؟ غلام گفت : فلانى ! اگر قرار بود که همه افراد بدانند در طبق چیست ، دیگر سرپوش ‏روى آن نمى‏کشیدند !رازهاى درونى افراد نیز همین گونه است . اگر آن را به این و آن‏ بگویید ، از « راز » بودن ، مى‏افتد .با مردم بیگانه مگو راز دل خویش.    بیگانه، دل راز نگهدار ندارد.راز فاش شده ، مثل یک زندانى گریخته از محبس است که‏ بازگرداندنش به بازداشتگاه بسیار دشوار است . تیرى که از کمان رها گشت و گلوله‏اى که از سلاح شلیک شد ، دیگر به کمان و سلاح برنمى‏گردد . « راز » ، همان زندانى است ، همان تیرو گلوله است و دهان ، و سینه تو ، همچون زندان .  مانند چله کمان و مانند خشاب اسلحه ، تا وقتى که رها نشده ، مصون و پنهان است . همین که از چنگت گریخت و از تفنگت‏ شلیک گشت ، دیگر از اختیار تو بیرون ‏رفته است . اگر تا آن لحظه ، راز در گروگان تو بود ، اینک تو در گرو آنى .به تعبیر زیباى امیرالمؤمنین (ع) : « سرک اسیرک ، فان افشیته صرت اسیره ‏» ;  (1) . راز تو اسیر توست ، اگر آشکارش ساختى ، تو اسیر آن شده‏اى .به قول سعدى :خامشى به که ضمیر دل خویش.   به کسى گویى و گویى که: مگوى.اى سلیم ! آب ز سرچشمه ببند.      که چو پر شد، نتوان بستن جوى (2) .پس آنچه زمینه برخى کدورتها و گله‏ها میان افراد مى‏شود ، گاهى‏زمینه‏اش دست‏خود « صاحب سر» است که نمى‏تواند رازدار خویش ‏باشد . راز را حتى به دوستان هم نباید گفت ، اگر واقعا « راز » است و پنهان ‏بودنش حتمى ! چرا که همان دوستان صمیمى تو هم دوستان صمیمى ‏دیگرى دارند . همان افراد مورد اعتماد هم به کسان دیگرى « اعتماد » دارند ، آنان هم به « همه کس‏ » نمى‏گویند ، ولى به « بعضى ‏» چطور؟ شاید ! باز هم به قول شاعر شیراز ، سعدى حکیم : « رازى که پنهان خواهى ، با کسى در میان منه ، اگر چه دوست مخلص باشد ، که‏ مر آن دوست را دوستان مخلص باشد ! »  (3) .نگهبانان راز ، هر چه کمتر باشند ، محفوظتر است . برخلاف‏ نگهدارى از چیزهاى دیگر که زیادى نگهبانان ، آن را سالمتر نگاه ‏مى‏دارد . اسرار ، هر چه صندوقهاى متعددتر داشته باشد ، ناامن‏تر و درمعرض فاش شدن است . «کل سر جاوز الاثنین شاع ‏ » ; هر رازى که از دو نفر فراتر رفت پخش خواهد شد.کدام راز ؟علاوه بر رازهاى خودتان ، اسرار مردم نیز همان حکم را دارد . همان طور که باید ظرفیت نگهدارى از راز خودت را داشته باشى و آن ‏را پیش دیگران نگویى ، رازى را هم که کسى با تو در میان گذاشته ، یا ازاسرارى به نحوى آگاه شده‏اى ، باید نگهبان و امین باشى . قدرت‏رازدارى و ظرفیت‏ حفظ اسرار را هم باید نسبت‏ به آنچه به خود و زندگیت مربوط است داشته باشى ، هم نسبت ‏به دیگران و اسرارشان . افشاى اسرار ، نشانه ضعف نفس و سستى اراده است . به عکس ، « کتمان راز »  دلیل قوت روح و کرامت نفس است و ظرفیت‏ شایسته و بایسته یک انسان را مى‏رساند . نگهبانى از « راز مردم ‏» و « راز نظام ‏» هم ازتکالیف اجتماعى است .« حفظ لسان ‏» و « کنترل زبان ‏» در مباحث اخلاقى و روایات ، جایگاه ‏مهمى دارد و به موضوعاتى چون : دروغ ، غیبت ، افتراء ، لغو و بهتان و در بخشى هم به  « رازدارى ‏» مربوط مى‏شود . کسى که نتواند رازدار مردم‏ باشد ، گرفتار یک رذیله اخلاقى و معاشرتى است و باید در رفع آن ‏بکوشد . تقوا و تمرین مى‏تواند راهى مناسب به شمار آید .اسرار مردمچه بسا انسان از بعضى اسرار دیگران آگاه شود ، اما باید امین مردم‏ بود و آبرویشان را نریخت و برایشان مشکل پدید نیاورد . حفظ اسرار را باید از خدا آموخت . خداوند بیش و پیش از هرکس ، از اعمال و حالات و رفتار و عیوب و گناهان بندگانش باخبر است ، اما ... حلم و بردبارى و پرده‏پوشى و رازدارى او بیش از همه ‏است . اگر خداوند ، کارهاى پشت پرده و پنهانى بندگانش را افشا کند ،آیا کسى با کسى دوست مى‏شود ؟ اگر خداوند ، « آن کارهاى دیگر » مردم را رو کند ، براى چه کسى آبرو و حیثیتى باقى مى‏ماند ؟ خداوند ، کریم ‏است و آبرودارى و خطاپوشى مى‏کند و زشتکاریهاى پنهانى مردم را فاش نمى‏سازد ، و گرنه کیست که در برابر افشاگریهایش بتواند تاب‏آورد ؟ این همان است که در دعاى کمیل مى‏خوانیم : « و لا تفضحنى بخفى‏ما اطلعت علیه من سرى ... .».بارى ... « امانت‏ » ،  تنها در باز پس‏دادن فرش همسایه یا مراقبت ازگلدانهاى او نیست . «آبرو» از هر سرمایه‏اى بالاتر است و با رازدارى ‏مى‏توان « آبرودارى ‏» کرد . کسى که از عیب پنهان و راز مخفى کسى مطلع ‏مى‏شود و آن را در بوق و کرنا مى‏کند ، گناهکار است و مدیون حق مردم . تعجب است که گاهى رازهاى خصوصى بعضى خانواده‏ها زبان به زبان‏نقل مى‏شود و صغیر و کبیر از آن آگاهند ! حضرت رضا (ع) در حدیثى فرموده است : مؤمن ، هرگز مؤمن‏ راستین نخواهد بود مگر آنکه سه خصلت داشته باشد : سنتى از پروردگار ، سنتى از پیامبر و سنتى از ولى خدا . آنگاه سنت و روشى را که ‏مؤمن باید از خدا آموخته و به کار بندد ، « رازدارى ‏» معرفى مى‏کند : « و اماالسنة من ربه کتمان سره.» (4) .اگر حرفى را از کسى شنیدى که راضى به نقل آن براى دیگرى‏ نبود ، نقل آن گناه است . اگر بیان یک راز ، آبروى خانواده‏اى را به خطراندازد ، فرداى قیامت مسؤولیت دارد و پاسخ گفتن به آن بسیار دشواراست .چرا غیبت ‏حرام است و زشت‏ترین معصیت ؟ چون خمیرمایه‏اش‏همان افشاى اسرار و بدیها و معایب دیگران است . مگر آبروى رفته رامى‏توان دوباره بازگرداند و مگر آب ریخته را مى‏توان جمع کرد ؟ اگر از اختلافات خانوادگى زن و مردى خبر دارى ، چه نیازى ولزومى به طرح و افشاى آن ؟ اگر در کسى نقطه ضعفى سراغ دارى ، با کدام حجت ‏شرعى و مستمسک دینى آن را فاش و پخش و بازگو مى‏کنى؟ مگر مى‏توان هر چه را دانست ، گفت ؟ مگر گفتن هر راستى واجب است ؟اسرار نظامبرخى از اسرار ، به یک نظام و حکومت‏ یا تشکیلات مربوط مى‏شود که باید محفوظ و مکتوم بماند . اسرارى که مهمتر و حیاتى‏تر ازرازهاى شخصى یک فرد است و فاش شدنش براى دشمن ، ضررهاى‏ جبران‏ ناپذیرى براى خودى در پى دارد . همان طور که خراب بودن قفل در خانه‏تان را نباید دیگران بدانند ، و همان سان که نابسامانى اوضاع داخلى زندگى شما ، نباید به ملا عام وبر سر زبان مردم کشیده شود ، اوضاع درونى یک نظام نیز جنبه « رازمحرمانه ‏ » پیدا مى‏کند و برخى اطلاعات مربوط به امور نظامى و سیاسى ‏و اقتصادى و حتى فرهنگى ، جزء اسرارى مى‏شود که از چشم و گوش‏دشمنان باید پوشیده بماند .عملیات موفق در جبهه ، مدیون رازدارى در حد اعلاست . رسول‏خدا (ص) در جنگها از این شیوه بهره مى‏گرفت و نقشه جنگ و برنامه‏عملیات و گاهى هدف حرکت نظامى و اعزام نیرو و نفرات را پنهان‏مى‏داشت .  در تاریخ اسلام ،  چه ضربه‏هایى که به « جناح حق ‏» ،  از طریق‏سهل ‏انگارى حق‏ پرستان خورده است ! در نهضت مسلم بن‏عقیل درکوفه ، مگر جاسوس ابن‏زیاد به نام  « معقل ‏ »  نبود که با شیوه‏اى مزورانه‏ اعتماد « مسلم بن‏عوسجه ‏» را جلب کرد و از مخفیگاه مسلم آگاه شد و کاربه دستگیرى و شهادت « هانى ‏» و سپس « مسلم ‏» انجامید ؟ مگر مى‏توان به ‏هر کس که چهره‏اى انقلابى و خودى از خود ارایه داد ، به این زودى‏ اعتماد کرد و سفره دل را پیش او گسترد ؟ یا مگر از پشت تلفن رواست‏که انسان هر چه را بگوید ؟ شنود دشمنان و مغرضان چه مى‏شود ؟ وخویشتن‏دارى و «کف نفس‏» و حفظ زبان به کجا مى‏رود ؟چه حکیمانه است این سخن امام صادق (ع) : « لا تطلع صدیقک‏من سرک الا على ما لو اطلعت علیه عدوک لم یضرک فان‏الصدیق قد یکون عدوا یوما ما»; (5) . دوست ‏خود را از اسرار خود ،  به اندازه و حدى مطلع ساز که اگرآن اندازه را به دشمن بگویى نتواند به تو زیان برساند ، چرا که گاهى‏دوست ، ممکن است روزى دشمن شود !این کلام امام معصوم ، چه زیبا در کلام سعدى انعکاس یافته است‏که : « ... هر آن سرى که دارى ، با دوست در میان منه ، چه دانى ؟ که وقتى دشمن‏گردد ! »  (6) .انگیزه فاش ساختن رازدر حکمتهاى بلند بزرگان آمده است : « صدور الاحرار، قبور الاسرار» . سینه‏هاى آزادمردان ، گور رازهاست . باید دلى پاک و ایمانى محکم و اراده‏اى استوار داشت ، تا به افشاى راز این و آن نپرداخت . اگر انسان ‏بتواند هر چه کمتر از اسرار مردم مطلع باشد ، بهتر است و احتمال فاش‏کردن آن هم کمتر. راهها و مسیرهایى که انسان را در جریان  « اطلاعات ‏» و  « اسرار » قرارمى‏دهد ، اینهاست :1- « پرحرفى ‏» . از لابه‏لاى پرحرفیهاى انسان ، بسیارى از « اسرار مگو» از زبان مى‏پرد . درمانش نیز کم‏حرفى است . 2- « خودنمایى ‏» . این خصیصه ، بیشترین ضربه‏ها را مى‏زند . یعنى ‏وانمود کردن اینکه انسان در جریان است و با « بالا » ها ارتباط دارد واخبار دست اول را مى‏داند یا آدم مهمى است ، سبب مى‏شود خیلى ازاسرار را ( چه شخصى و چه مربوط به نظام ) باز بگوید . 3-  « دوستى ‏» .  آنان که روى رفاقت و صمیمیت ، اسرار محرمانه را مى‏گویند و به عواقب آن بى‏توجهند ، گاهى دوستانه دشمنى مى‏کنند ! 4-  « وسایل ارتباط جمعى‏ » . گاهى آنچه از طریق رسانه‏ها ، بى‏سیم ، تلفن ، جراید ، عکس و فیلم ، نامه ، حرفهاى عادى مردم کوچه و بازار ودر مجالس و محافل مطرح مى‏شود ، رازها را فاش مى‏سازد . و ... برخى ‏علتها و راههاى دیگر.ولى باید توجه داشت که راز ، همچون شریان حیاتى تو و جامعه و انقلاب تو است . پاسدارى از آن هم بر عهده تو است . چه ژرف و زیباست این کلام حضرت صادق (ع) : « سرک من دمک فلا یجرین من غیر اوداجک‏ » ; (7) . راز تو از خون تو است ، پس نباید جز در رگهاى خودت جارى‏شود ! و مگر  « خون ‏» ، عامل بقاى انسان نیست ؟  و اگر خون از بدن برود ، جان هم پر مى‏کشد . اسرار هم همین حکم را دارد .گفتن هر سخنى در هر جا     نبود شیوه مردان خدا.هر سخن، جا و مقامى دارد     مرد حق، حفظ کلامى دارد.حاصل کار دهد باد فنا      گفتن هر سخنى در هر جا.بارى ... باید زبان را در حفظ راز ، یارى کرد . راز ، امانت است . درحفظ آن باید کوشید . چه بسا اختلافها و کدورتهایى که ریشه در افشاى ‏اسرار این و آن دارد .پى‏نوشتها : 1) غررالحکم، آمدى، ج‏1، ص‏437.   2) گلستان سعدى، باب هشتم، آداب صحبت.  3) همان.   4) میزان‏الحکمه، ج‏4، ص‏426.   5) همان، ص‏428 به نقل از بحارالانوار.   6) گلستان سعدى، باب هشتم.   7) بحارالانوار، ج‏72، ص‏71.