کیمیا می خونه ...

 

 

شهره عارفان ( قسمت یازدهم )

 

فصل دوم : اساتید و تألیفات‏

شور و شوق درتحصیل علوم و معارف‏

 

محیی ‏الدین به راستی از شگفتی‏های تبار انسانی و از نوادر اعصار است . بدون شک در تاریخ عرفان اسلامی کسی در فزونی دانش ، وسعت اطلاعات ، کثرت اساتید و بسیاری تعداد تألیفات به پایه و مایه وی نمی‏رسد . این عارف عجیب در طول عمرِ بارور خود ، از آغاز جوانی تا دوران پیری و پایان زندگانی ، با همتی بسیار عالی ، نیتی پاک ، نشاطی حیرت‏انگیز ، پشتکاری شگفت‏آور و با شور و شوقی وافر به فراگیری علوم و تحصیل معارف زمان خویش پرداخت . او به حق ، زهد و ریاضت ، سیر و سلوک را از تلمّذ و تعلّم ، تفکر و تفقّه و درس و بحث ، جدا و بی‏نیاز ندانست . با ایمانی استوار به عرفان راستین و شوق شدید به ریاضت ، به معارف متعارف زمان و فرهنگ جامعه‏اش نیز به راستی ارج نهاد.

در اینجا باید سوگمندانه اعتراف کرد که از دیرزمان در کنار عارفان و سالکان راستین ، صوفیان متظاهرِ به عرفان نیز بوده‏اند که نه اندوخته علمی داشته و نه بهره‏ای از مقامات روحانی‏ برده ، بلکه در حقیقت تمام سرمایه باطنی ایشان جز تظاهر و ریا و نیز تفوّه به چند اصطلاح بی‏ محتوا و خرقه و کشکول ، چیز دیگری نیست . چنین عا ف نمایان همواره مورد تهاجم عارفان حقیقی بوده‏اند (101) .

آنچه ابن ‏عربی را در میان اهل سیر و سلوک استثنایی کرده ، جمع میان کشف و شهود ، تفکّر و تفقّه و جمع میان حضور و حصول است . چنان‏که مشهور است برخی از عوام صوفیه و عرفا از دست زدن به کتاب و قلم پرهیز می‏کردند و برای علم حصولی شأنی « آلی » نیز قائل نبودند و حتی برخی از آن‏ها به « امّی » بودن خویش فخر می‏فروختند (102) .

اما ابن‏عربی عارفی است که از استاد دوری نجست ، از تحصیل علم گریزان نبود ، از مدرسه فرار نکرد و دفتر را نشست ؛ بلکه برعکس ، در هر حال و در هر زمان و در هر مکانی که از وجود و حضور استادی آگاهی یافت ، با ذوق و شوق به سویش شتافت . در اثر این تلاش و تکاپو است که موفق شد تا محضر استادان عالی‏ مقامی را درک کند و از مشایخ بزرگی حدیث بشنود و اجازه روایت بگیرد که شماره‏ شان به هفتادکس می‏رسد . برخی از ایشان از سرشناسانِ بنامِ عالم اسلام و بزرگان زمان بودند . البته این‏ ها غیر از شیوخی هستند که در گذشته ذکر شد که ابن‏ عربی به دیدارشان توفیق یافته و از آنان بهره‏ مند گشته است . آنان بیشتر اهل ریاضت و مجاهدت و پارسایی بودند ؛ ولی اینان اهل درس و بحث ، ارباب فتوا ، صاحبان مسند قضا و حامیان شریعتند .

 

برخی استادان و مشایخ روایت (103)

 

1. حافظ ابوبکر محمد بن خلف لَخْمی ، 2. ابوالقاسم عبدالرحمان بن غالب شَرّاط قُرطبی ، 3. ابوالحسن شُریح بن محمد بن شریح رُعینی . محیی‏الدین از سال 578 در اشبیلیه ، قرآن مجید را با قرائات هفتگانه پیش آن ‏ها خواند .  4. قاضی ابومحمد عبداللّه بازِلی ، 5. قاضی ابوبکر محمد بن احمد بن ابی ‏حمزه . کتاب‏ های تبصره و التیسیر در مذاهب قُرّاء سبعه را برای وی حدیث کردند و اجازه روایت عامه به او دادند .  6. قاضی ابوعبدالله محمد بن سعید بن دَرْبون ، 7. ابومحمد عبدالحق بن عبدالرحمان بن عبدالله اشبیلی . آن دو کتاب‏ های بُقَعی ، و نیز تلقین المبتدی ، الاحکام الصّغری والوسطی والکبری و التمجید و کتاب ابومحمد علی بن‏احمد بن‏حزم و کتب استذکار ، تمهید ، استیعاب و انتقا را برای وی حدیث کردند و اجازه روایت عامه دادند . 8. عبد الصمد بن محمد بن‏ ابی ‏الفضل بن حَرَسْتانی ، 9. یونس بن یحیی بن ابوالحسن عباسی هاشمی ، 10. مکین ‏الدین ابوشجاع زاهر بن رستم اصفهانی بزّاز ، 11. برهان ‏الدین نصر بن ابی‏ الفتوح بن عل حصری . کتب کثیری در علم حدیث و رقائق ، از جمله صحیح مسلم و صحیح بخاری و الجامع و العلل ترمذی و سنن ابوداود را که از صحاح سته هستند برایش حدیث کردند و اجازه عامه دادند . 12. سالم بن رزق الله افریقی ، 13. محمد ابوالولید بن احمد بن محمد بن سبیل ، 14. ابوالوابل بن العربی ، 15. ابوالثّناء محمود بن مظفر اللّبان ، 16. محمد بن محمد بکری . کتب المعلم بفوائد مسلمِ ابوعبدالله مازَری ، و سراج المهتدین قاضی ابن‏ العربی و کتاب‏های ابن‏خمیس و رساله قُشَیْری برای او حدیث کردند واجازه عامه دادند .  17. ضیاء الدین عبد الوهاب بن علی بن سکینه ، 18. ابوالخیر احمد بن اسماعیل بن ‏یوسف طالقانی ، 19. ابوطاهر احمد بن محمد بن ابراهیم ، 20. ابوطاهر سِلَفی اصفهانی ، 21. جابربن ایوب حَضْرَمی ، 22. محمد بن اسماعیل بن محمد قزوینی ، 23. ابن‏ عساکر ، 24. ابو الفرج عبدالرحمان بن علی بن جوزی ، 25. ابن‏مالک ؛ برای وی حدیث کردند و اجازه عامه دادند .

البته غیر از استادان مذکور، ابن ‏عربی نام کسان دیگری را در زمره مشایخ و اساتید خود آورده است که در زمان خود از ادیبان و عالمان برجسته فقه و حدیث به شمار می‏رفته‏اند . نام این استادان و مشایخ در نامه ابن‏عربی به کیکاوس اول نقل شده‏است . از این نامه برمی‏آید که او غیر از اشخاص مذکور ، استادان و مشایخی دیگر داشته که از ذکر نامشان خودداری شد .

 

کتب و رسالات‏

 

ابن ‏عربی از پرمایه ‏ترین و پرکارترین نویسندگان است و هیچ یک از نویسندگان جهان اسلام ، از قبیل کِندی ، ابن ‏سینا و غزالی در کثرت تألیف و تصنیف با وی برابری نمی‏کنند . موضوع اصلی رسالات وی عرفان و حالات و واردات و تجارب قلبی اوست ، ولی در عین حال علوم دینی اعم از حدیث ، تفسیر ، سیره ، فقه و نیز علومی از قبیل کیمیا و جفر و نجوم و حساب جمل و همچنین شعر را دربرمی‏گیرد (104) .

او با خلق آثار بسیاری ، بنیاد یک نظام فکری کامل و شاملی را بر اساس تجارب عرفانی استوار ساخت که هنوز هم محور بینش ‏های عرفانی در جهان اسلام است (105) .

آیت الله جوادی آملی می‏فرماید : بعد از وی [ ابن‏عربی ‏] هر چه در زمینه معارف و اسرار، به تازی و فارسی یا نظم و نثر ، تصنیف یا تألیف شده است ، نسبت به نوشتار شیخِ اکبر شبنمی است که در بحر می‏کشد رقمی (106) . دکتر یثربی نوشته است : در یک کلام باید گفت که عرفان نظری ، با آثار وی نظم و مال نهایی خود را به دست آورده است (107) .

پروفسور هانری کُربن معتقد است : فهرست اسامی نسخ آثار ابن ‏عربی که اخیراً به دست عثمان یحیی تدوین شده است ، حاکی از بسطِ شگرفِ مجموعه آثاری است که درک کامل آن محتاج به وقف یک عمر می‏باشد . ناگفته نماند که محققان اروپایی که در جست‏ وجوی عقاید عالی اسلامی بوده‏اند ... با خواندن آثار باعظمت ابن‏ عربی ، خود را در سرزمین آشنا احساس می‏کنند (108) .

دکتر ابراهیمی دینانی می‏نویسد : کثرت شمار تألیفات محیی‏ الدین به خوبی نشان می‏دهد که وی در قید این نبوده که مانند یک فیلسوف رسمی اندیشه‏های خود را طبقه ‏بندی کرده و آن‏ ها را در یک چهارچوب معین تحت عنوان یک سیستم فلسفی ارائه نماید . آنچه موجب می‏شده که محیی ‏الدین دست به قلم گیرد و نسبت به تألیف یک کتاب یا رساله اقدام نماید ، بیشتر واردات قلبی وی را باید نام برد . گاهی نیز اتفاق می‏افتاد که خود را بر حسب یک رؤیا یا مکاشفه مأمور این کار می‏دیده است . موضوعاتی که در آثار گوناگون و متعدد محیی‏ الدین مورد بررسی واقع شده بیشتر بر حول محور سه مسئله دور می‏زند که به ترتیب عبارتند از : خدا ، انسان ، جهان (109) .

آثار محیی‏ الدین یک وجه امتیاز نسبت به سایر اندیشمندان دارد و آن این‏که : کارهای علمی محیی ‏الدین هیچ ربطی به کار خواجه طوسی و یا حتی حکمای مشّایی ندارد . او از جایی شروع نمی‏کند که فارابی و شیخ‏ الرئیس به آنجا رسیده بودند . ابن‏عربی کار خود را به طور مستقل به پایان می‏برد ، او مبتکر و بانی یک سیستم و نظام جداگانه و مخصوص به خودش است . نه شرحی می‏نویسد ، نه پاورقی ، نه حاشیه ، نه تعلیقه ، هیچ کدام از این‏ها را ندارد . حتی نقل قولهایش هم بسیار اندک است (110) .

 

تعداد تألیفات ابن عربی‏

 

محیی ‏الدین در نامه‏ای که در سال 632 ق از دمشق به کیکاوس اول نوشته است ، تعداد 240 تألیف خود را نام برده و توضیح داده است که کوچک‏ ترین‏شان یک جزء و بزرگ‏ ترین‏شان افزون بر صد مجلد است . وی در رساله‏ای که در پاسخ به خواهش برخی از یارانش در زمینه فهرست مؤلفاتش نوشته ، به نام 248 اثر اشاره کرده است . عبدالوهاب شعرانی ، تعداد مؤلفات او را 400 و اندی (111) و عبدالرحمان جامی متجاوز از 500 عنوان دانسته است . اسماعیل پاشا بغدادی مؤلف کتاب هدیة العارفین از 475 کتاب و رساله نام برده است . کورکیس عَوّاد که در این زمینه به پژوهش پرداخته ، به نام 527 کتاب دست یافته است . بالأخره عثمان یحیی در پژوهش مستوفایش از 848 کتاب و رساله اسم برده است (112) .

استاد سید جلال ‏الدین آشتیانی می‏نویسد : عثمان یحیی دانشمند معروف مصری چندین برابر آنچه که ارباب تراجم از آثار علمی ابن ‏عربی ضبط کرده‏اند ، از وی آثار علمی پیدا نموده و کتابی مبسوط در این باب نوشته است . انسان متحیر می‏شود که یک مرد محققی که به یک معنی ، پدیدآورنده عرفان نظری به سبک آثار او و پیروانش می‏باشد ، چه اندازه می‏توانسته است کار کند و بطور مسلّم از هیچ مؤلفی به اندازه وی اثر علمی باقی نمانده است ، او پرکارترین استاد و والاترین دانشمند در ادوار اسلامی است . تفسیر کبیر او مشتمل بر نود و پنج جلد بزرگ است و تفسیر صغیر او مشتمل بر هشت یا نه مجلّد است (113) .

این هم ناگفته نماند که ابن‏عربی خود نوشته است : یکی از دوستانم به من گفت که از من 4000 نوشته ضبط کرده است . که البته به نظر بعید و بلکه مستبعد می‏نماید . علامه حسن‏زاده آملی می‏فرماید : مؤلف وفیات الاعیان هنگامی که شیخ عارف محیی‏الدین را اسم می‏برد ، می‏گوید : ایشان 95 جلد کتاب در تفسیر قرآن نوشته است (114) . در کتاب الجانب الغربی آمده است : نام تفسیر ابن عربی « الجمع و التفصیل فی اسرار التنزیل » ذکر شده است (115) .

ابوالعلا عفیفی می‏نویسد : برخی از آثار وی ، از دیگر کتاب‏های بزرگ او استخراج شده و به آن‏ ها عناوین مفرد و مستقلی داده شده است ... اگرچه آثار وی غالباً در زمینه عرفان است ولی تمامی علوم اسلامی را در برمی‏گیرد . وی در عرفان نظری ، علم حدیث ، تفسیر قرآن ، سیره نبی ، فلسفه ، ادبیات و از جمله شعر و نیز علوم طبیعی کتب و رسائلی نگاشته است . او در پرداختن به این موضوعاتِ کاملاً متفاوت ، هرگز عرفان را از نظر دور نداشته است . در حالی که درباره مسائل کلامی ، فقهی و حتی علمی بحث می‏کند ، غالباً جنبه‏هایی از تفکر عرفانی وی بروز می‏کند (116) .

 

پ . ن :

 

101) نک : کسر اصنام الجاهلیه ، ملا صدرا صدرالدین شیرازی ، و ترجمه آن : عرفان و عارف نمایان ، ترجمه محسن بیدارفر .

102) شیخ اکبر ، محمد مددپور ، ص‏18 و 19 ، باکمی تصرف .

103) برای اطلاع بیشتر از آنان رجوع شود به : محیی‏الدین ابن ‏عربی ، ص‏106- 98 .

104) دایرة المعارف تشیع ، ج‏1 ، ص‏348 .

105) عرفان نظری ، یحیی یثربی ، ص‏176 .

106) بنیان مرصوص امام خمینی ‏رحمه الله ، ص‏152 .

107) عرفان نظری ، ص‏182 .

108) شرح مقدمه قیصری بر فصوص‏ الحکم ، مقدمه هانری کربن ، ترجمه سید حسین نصر ، ص 16 .

109) شرح فصوص‏الحکم مؤید الدین جندی ، به کوشش سید جلال‏الدین آشتیانی ، مقدمه ابراهیمی دینانی ، ص 16.

110) گفتگوی دین و فلسفه ، مصاحبه با سید مصطفی محقق داماد ، ص‏132.

111) الیواقیت والجواهر ، ج‏1 ، ‏8 .

112) محیی ‏الدین ابن‏عربی ، ص‏106 و 107 ؛ نیز نک : دایرة المعارف تشیع ، ج‏1 ، ص‏348.

113) شرح مقدمه قیصری بر فصوص‏الحکم ، ص‏23 .

114) در آسمان معرفت ، گردآوری و تنظیم محمد بدیعی ، ص‏75 .

115) الجانب الغربی ، شیخ مکی ، ص‏204 .

116) تاریخ فلسفه در اسلام ، ج 1 ، مقاله ابن‏ عربی ، ابوالعلا عفیفی ، ص‏564 .

 

 

 

ثبت نظر