گامی در مسیر (به بهانه‌ی ماه مبارک رمضان)(13)

    جمال درونى کسى مى‏تواند در خلق و خوى، «خداگونه‏» شود، که خدا را بشناسد و صفات جمال و کمال او را بداند. خدا، «جمال مطلق‏» است. و تو، وقتى مى‏توانى به خدا نزدیک شوى که‏ صفات زیباى او را داشته باشى، آنچه در اوست، در خود نیز فراهم آورى وآنچه در خداى سبحان نیست، خود را منزه و پیراسته سازى. چهره «جان‏» و سیماى «درون‏» را چگونه مى‏آرایى؟ مگر نه آنکه در چهره‌ی زیبا، هم چشم و ابرو، هم روى و موى، هم لب و دندان و... باید «زیبایى‏» داشته باشد تا یک «چهره‌ی زیبا» فراهم آید؟ «جمال باطن‏» نیز همین‏گونه است. ایجاد تعادل و توازن در خصلت‏ها و حالت‏ها و رفتارهاى اخلاقى، شرط تحقق «جمال معنوى‏» است. وقتى «غضب‏»، در کنترل تو باشد و اراده‏ات بر آن مسلط گردد، نام ‏«شجاعت‏» مى‏گیرد، که یک ارزش اخلاقى است و حد فاصل «ترس‏» و«تهور» است. نیروى شهوت و غریزه‌ی جنسى هم، چون با مهار «تقوا» کنترل شود، «عفت‏» پدید مى‏آید. و اگر خرج‌کردن مال، نه به «اسراف‏» کشیده شود و نه به «بخل‏»، حد متعادلى است که «سخاوت‏» نامیده مى‏شود. آیا خصلت‌هایت در «مرز اعتدال‏» است، یا روى خط افراط و تفریط؟ چهره، با «آرایش‏»، زیبا مى‏شود و با «آلایش‏»، زشت مى‏گردد. سیماى‏ باطن نیز با «فضایل‏»، آراسته مى‏شود و با «رذایل‏»، آلوده! خودت مى‏توانى ‏این آراستگى یا آلودگى را فراهم آورى. «انتخاب‏» تو، نقش عمده‏اى ایفا مى‏کند. در وجود تو، میدانى است که سپاه حسینى و یزیدى در نبردى‏ پیوسته‏اند. و تو در این میانه، مى‏توانى «حر» باشى، گسسته از جنود ابلیس و پیوسته به جناح حق. تغییر خصلت و رفتار، محال نیست، هر چند مشکل است. و مى‏توانى... چرا که جوانى. نیروى اراده‌ی جوانى را دست کم مگیر... کار هر کس، پاى فکر و باور او نوشته مى‏شود. براى عمل، دانایى و علم، «معیار» است و اگر کسى با داشتن علم و دانستن نیک و بد، اسیر چنگ گناه شود، یا در «روشنایى علم‏» او شک‏ مى‏کنند، یا در عقیده‏مندى او به «دانسته‏»ها و «آموخته‏»هایش. حکیم سنایى غزنوى گفته است: نکند «دانا» مستى، نخورد «عاقل‏»، مى در ره «پستى‏»، هرگز ننهد «دانا»، پى چه خورى چیزى، کز خوردن آن چیز، تو را «نى‏» چنان «سرو» نماید به نظر، «سرو»، چو «نى‏» گر کنى بخشش، گویند که «مى‏» کرد، نه او ور کنى عربده، گویند که «او» کرد، نه مى حساب عملکردها و آگاهى‏ها را نیز این چنین ارزیابى مى‏کنند و نتیجه‌ی ‏افکار و باورها را در «آینه‌ی عمل‏» به مشاهده و قضاوت مى‏نشینند، آنگونه‏که «عقل‏» را با «میخوارگى‏» در تضاد مى‏بینند، دیندارى و گناه را هم با هم‏ ناسازگار مى‏دانند. و این، قضاوتى است درست! عمل، آینه‌ی درون‏نماست و داورى‏ها بر مبناى عمل مشهود آدمیان ‏است. اگر ریشه‌ی «درخت معصیت‏» را نسوزانیم و نخشکانیم، پیوسته جوانه ‏مى‏زند و شاخ و برگ مى‏افزاید. ریشه‌ی عصیان، «غفلت‏» است و ریشه‏‌ی طاعت، «ذکر». کسى که در ظلمتکده‌ی دل، چراغ ایمان بر مى‏افروزد و قلب‏را با شعله‌ی «یاد» و «یقین‏» روشن و گرم مى‏سازد، حتما از آفت غفلت رسته‏ است و به میوه‌ی «خداباورى‏» رسیده است. آنکه مى‏داند حسابى هست و کتابى، دوزخى و قیامتى، خداى بصیر وخبیرى، نامه‌ی اعمال و گواهى اعضایى، و حسرت و رسوایى فردایى، این‏گونه «بى‏خیال‏» نمى‏شود. جرات بر گناه، کمتر از خود گناه نیست!   در جستجوى راهنما پیمودن راه با «راهنما» نشانه‌ی معرفت و هوشمندى است. تنها در موضوع تدریس، مطالعه، نویسندگى، سخنرانى، حفظ‌کردن، هنرآموزى، خوشنویسى، شنا و... نیست که آموختن «شیوه‏»، انسان را با صرف وقت و نیروى کمتر، زودتر به مقصود مى‏رساند، بلکه براى دست‏یافتن به اهداف و رسیدن به خواسته‏ها، «روشمندى‏» راهى میان‏بر است، حتى در سلوک روحى و مسائل معنوى هم، روش و شیوه کارساز است. بى‏جهت نیست که طالبان کمال، براى رسیدن به کمال و معنویت نیز، دنبال یک «الگو»، «مرشد» و «راهنما»یند، تا روش انسان‌شدن و تهذیب‏ نفس را به آنان بیاموزد، یا از او بیاموزند. نقش راهنما، آن است که انسان در پیچ و خم این راه گم نشود و خسته‏ نگردد. این را که «بزرگان، از چه راه و چگونه رفته‏اند، تا به مقصد رسیده‏اند؟» در شرح حال وارستگان، پاکان و صالحان مى‏توان خواند، یا شنید. زندگی‌نامه‌ی صالحان و عالمان، از همین جا ارزش مى‏یابد که در نشان‏دادن «راه‏»، نقش دارد و به جویندگان و پویندگان راه معنى، هم «جهت‏» را نشان مى‏دهد، هم شیوه‌ی رفتن و رسیدن را مى‏آموزد. معناى «اسوه‏»، همین پیشاهنگى و پیشتازى در رسیدن به وارستگی‌هاست. «تاسى‏» به ‏اسوه‏ها، ضامن تحقق این آرمان والاست. اگر قرآن، پیامبر اسلام و حضرت ابراهیم و برخى شایستگان را با نام و نشان یاد کرده و آنان را «اسوه‏» نامیده است، از این رهگذر است، تا راه ‏سلوک، بى‏رونده و بى‏چراغ راهنما نباشد. البته نه هر که مدعى شد و مرید جمع کرد، همان «راهنما»ست! گر چه «طى این مرحله، بى‏همرهى خضر» نباید کرد، ولى باید مواظب‏ رهزنان عقاید و قداست‏ها و مقدسات هم بود! اگر عمل‏ها طبق «حجت‏ خداپسند» نباشد، در ترازوى محاسبه، بى‌وزن و مقدار خواهد بود و آن را به ‏بهایى نخواهند خرید. آیا تا به حال، «دادگاهى‏» شده‏اى و مورد اتهام قرار گرفته‏اى؟ ایستادن در مقام یک «متهم‏» و انتظار یک «حکم‏» و داورى، بسیار سخت است، ولى براى کسى که بى‏گناه است، ترسى نیست. «حجت‏»، چیزى است که در محکمه، بر ضد متهم اقامه مى‏کنند تا محکومش کنند، یا متهم در دفاع از خویش، اقامه و به آن استناد مى‏کند، تا «تبرئه‏» گردد. متهمى که نداند چه اسناد، مدارک، حرف‏ها و شواهدى را در دادگاه علیه‏ او طرح خواهند کرد، در دفاع از خویش و رد اتهامات هم ناتوان خواهد بود واگر نتیجه‌ی محاکمه، محکومیت او باشد، چندان هم دور از انتظار نیست. شناخت «حجت‌هاى الهى‏» براى حضور در دادگاه قیامت، سودمند است، و داشتن جواب مناسب در مورد این شواهد و حجت‌ها، لازم! به تعبیر امام کاظم ‏علیه‌السلام: «خداوند، «عقل‏» را در وجود انسان، به عنوان حجت‏ باطنى و «پیامبردرون‏» قرار داده است.(13) از این رو تکلیف‌مان نسبت‏ به سفیهان، سنگین‏تر است. پیامبران و امامان و اوصیاى الهى نیز «حجت‏هاى آشکار»ند. دین، وحى، قرآن، حدیث، امر و نهى امامان، فتوا و حکم فقها، عمل و سلوک صالحان، جوانان پاک، ثروتمندان انفاق‏گر، قدرتمندان عادل، زیبارویان عفیف، نام‏آوران متعبد و متعهد، نوابغ خداشناس، هنرمندان باایمان، همه و همه جزء حجت‌هاى الهى‏اند. نمى‏توان گفت: «نمى‏شد!»، چرا که خداوند، کسانى را که با داشتن ‏ثروت و جمال و جوانى و شهرت و اقتدار، پاى از «راه خدا» کنار نگذاشتند و متقى زیستند، به رخ ما مى‏کشد و مى‏گوید: «پس چرا اینان توانستند؟»این مفهوم همان «لله الحجة البالغه‏» است. ما باید فکرى به حال خودمان کنیم. روزى به ما خواهند گفت: اگر نمى‏دانستى، چرا نیاموختى؟ و اگر مى‏دانستى، چرا بد کردى و بیراهه رفتى؟! هم باید تلاش کرد، هم باید جهت را شناخت، هم باید بر اساس ‏«میزان‏» عمل کرد، تا به «هدف‏» نزدیک شد و با تقویت ایمان، دشت ‏عمل را از صالحات، سرسبز و خرم نمود. ایمان، در سایه‌ی پیوند با خدا و انس با آفریدگار تقویت مى‏شود. سرى‏که‏ در آستان رفیع خدا بر خاک سجده‏گاه فرود آید، در برابر بزرگترین ‏قدرت‏هاى غیرالهى، کوچک‌ترین احساس ضعف و ترس نمى‏کند. این ‏منبع نیرو و قدرت را نباید دست کم گرفت. منبع تغذیه‌ی روح و جان جوانان چیست و کجاست؟ آنان که رابطه‏شان با خدا قطع است، در زندگى به چه کسى تکیه مى‏کنند و در بن‏بست‏ها به‏کدام دریچه‌ی باز و راه عبور، امید مى‏بندند؟... جز خدا؟ حتى در میدان جنگ و سنگر مبارزه هم، چاشنى واقعى سلاح، «ایمان‏» است، نه «باروت‏»، و تغذیه‌ی اصلى خط نبرد، از «توکل‏» است، نه ازسلاح و مهمات! زیباترین حالت‏ یک نیروى انقلابى و متعهد هم آن است که در برابر دشمنان، همچون کوه، با صلابت و استوار و نستوه بایستد و در برابر «الله‏»، خاکى و فروتن و افتاده باشد، که گفته‏اند: در کوى ما شکسته دلى مى‏خرند و بس بازار خود فروشى از آن سوى دیگر است. آن پیشانى که هنگام سجود بر خاک مى‏نهى، بلندترین پیشانى است. آن دو دست پرنیاز که در «قنوت‏»، به سوى خدا مى‏گیرى، بى‏نیازترین‏ دست‌هاست. آن قامت، که در برابر عظمت کبریایى خدا خم مى‏کنى، استوارترین‏ قامت‌هاست. از نمازت، قدرت روحى مى‏گیرى و از نیازت، به بى‏نیازى روحى‏ مى‏رسى. صورتى که از اشک، خیس شود و سجاده‏اى که از سرشک دیدگان‏ مرطوب گردد، بسیار قیمتى است. چه عیبى دارد که شبستان جانمان را همیشه «یاد خدا» روشن سازد؟ و چه مى‏شود که فضاى خانه و خوابگاه و آسایشگاه و پادگان و اداره و مدرسه‏ و محل کار و سنگر مقاومت، از یاد خدا و عطر نماز و تلاوت آیات، معطر و خوشبو باشد. روح بندگى و نیایش، جوان را زیباتر از آنچه هست، مى‏سازد. گرچه اقتضاى جوانى، «تلاش‏» و «تحرک‏» است، ولى «جهت‏» داشتن این تلاش‏ها مهم‏تر از خود تحرک و تکاپوست. جوانى، آغاز زندگى است و اگر حادثه و مانعى پیش نیاید، راهى دراز و پر از «نیاز» در پیش است، نیاز به برنامه و طرح، نیاز به مشاوره و تجربه، نیاز به راهنما و الگو، به ایمان و امید، به عشق و شوق. آنچه به روندگان نوپا، انگیزه و امید مى‏دهد، مطالعه‌ی شرح حال‏ انسان‏هاى بزرگ و موفق است. آنچه تجربه مى‏دهد، هم بهره‏گیرى از نظرات راه‏رفتگان است، هم‏ درگیر شدن با سختى‏ها و مشکلات و نهراسیدن از اقدام و داشتن شهامت‏تصمیم همراه با تدبیر و آینده‏نگرى. آنچه به تلاش‏هاى زندگى، «ارزش‏» مى‏دهد، جهت‏ سالم، سودمند، پاک و خدایى آنهاست. عمل در «مدار حق‏» و سرعت در «مسیر بندگى‏» وقدرت در «راه خوب‏» و تلاش براى «خدمت ‏به خلق‏»، از ویژگى‏هاى یک‏ زندگى موفق و خداپسند است. جوانى یک «سرمایه‏» است. اگر آن را خرج مى‏کنیم، باید به «سودآورى‏» آن نیز توجه داشته باشیم ‏و... اگر به سود، توجه داریم، سودهاى اصلى‏تر، زیادتر، ماندگارتر را که به ‏«حیات ابدى‏» ما مربوط مى‏شود، در نظر بگیریم. آنچه از دست مى‏دهیم و آنچه به دست مى‏آوریم، باید تناسبى قابل‏ قبول داشته باشد. فرزانگان، هیچ‌گاه سرمایه را در جایى که سودى نداشته باشد به کار نمى‏اندازند و حساب‌گرى را گام نخست موفقیت مى‏شمارند. آیا قبول داریم که «جوانى‏» ما نیز یک «سرمایه‏» است؟ این سرمایه را چگونه باید حفظ کرد و به مرحله‌ی «سودرسانى‏» رساند؟   پ.ن: 13) و اما الباطنة فالعقول (کافى، ج 1، ص 16).