گامی در مسیر (به بهانه‌ی ماه مبارک رمضان)(20)

  در انتهاى کوچه نومیدى در انتهاى کوچه «نومیدى‏»، درى باز مى‏شود، به نام «توبه‏». ورود به این منطقه، تنها یک مجوز و برگ عبور مى‏خواهد، آن هم ‏عبارت است از «تنبه‏» و «آگاهى‏». گاهى کسانى چنان آلوده مى‏شوند که از خود هم شرمگین مى‏شوند و عذاب وجدان آرامشان نمى‏گذارد و «نفس لوامه‏»، مدام تازیانه‌ی نکوهش و سرزنش بر روح آنان فرود مى‏آورد. ولى... آیا هیچ راهى براى بازگشت نیست؟ چرا! راستى، جز «آب تطهیر»، چه چیزى مى‏تواند «آسیاب توبه‏» را به ‏حرکت درآورد؟ پاکسازى دل از وسوسه‏هاى شیطانى، پاکسازى نیت از هواى نفس و خودخواهى، پاکسازى زبان از آلودگى‏هاى گفتارى، تطهیر نگاه از آنچه نباید و نشاید. مگر مى‏توان با زبان آلوده، ذکر پاک «استغفار» گفت؟ مگر بر دل ناپاک و غیرمصفا، «کبوتر پشیمانى‏» گذر مى‏کند تا به ما بال‏زدن در هواى ملکوت را بیاموزد؟ امام سجاد علیه‌السلام به درگاه خداوند عرضه مى‏دارد: «خدایا! اگر توبه، عبارت از پشیمانى است، من از پشیمان‏ترین ‏پشیمانانم‏».(28) گاهى بذر گناه، در زمین دل مى‏روید و نهال معصیت، در مزرعه‌ی زندگى‏ جان مى‏گیرد. اگر آن نهال را از ریشه برنیاورى، پیوسته آزارت مى‏دهد و روزى به سیه‏روزى مى‏نشاند. «تا ریشه به جاست، درد، درمان نشود.» وقتى آتش پشیمانى بر دل افتاد و آن را سوزاند، نور ایمان قلب را چون ‏آینه مى‏سازد، جلوه‏گاه جمال محبوب. وقتى شعله محبت محبوب فروزان شد و سرکشید، در خانه‌ی دل جایى‏ براى «اغیار» نمى‏ماند. توبه‌ی صادقانه و نصوح یعنى همین: آفت‏زدایى کلى و ریشه کنى مایه‌ی ‏فساد در دل، و طرد وسوسه‏هاى شیطانى، آنچنان که امید بازگشت نداشته‏ باشد و اگر برگردد، جایى براى فرود نیابد. چرا به فکر نگهبانى از قلعه دل نیستیم؟! باید راه ورود شیطان را به دل‏بست و از گناهان، چه کوچک و چه بزرگ، پرهیز کرد. کوچکى و بزرگى، «نسبى‏» است. قدرت و ضعف نیز چنین است. به قول سعدى: «گربه در گرفتن موش، شیر است، ولى در مصاف پلنگ، موش است‏». انسان‏هاى کوچک و بزرگ نیز همین حالت را دارند. علم و کمال، یا گناه و خطا هم، در یک مقایسه، کوچک و بزرگ مى‏شود. آیا چیزى به نام «گناه کوچک‏» وجود دارد؟ تا آن را با چه بسنجى! «صغایر» و «کبایر»، در مقایسه با هم، کوچک و بزرگند، ولى در برابر خدا که مولا و رب و سررشته‏دار و ولى‌نعمت ماست، هر گناهى بزرگ است ‏و هر صغیره‏اى «کبیره‏» محسوب مى‏شود. «ابن معتز» (متوفاى قرن 3) در شعر زیبایى به مفهوم «تقوا» و ارتباط‏آن با پرهیز از آلودگى به گناه، چنین اشاره کرده است: «همه گناهان را، چه کوچک چه بزرگ، واگذار، که این، همان «تقوا»ست. و از گناه بپرهیز، همچون کسى که از خارستانى مى‏گذرد و از خارها حذر مى‏کند، و... هیچ گناهى را کوچک مشمار، چرا که کوه‌ها از ریگ‏ها و سنگ‏ریزه‏ها پدید آمده است‏».(29) و این، همان داستان پدید آمدن نهر از قطرات باران و پیدایش دریا از به هم پیوستن نهرهاست: «قطره قطره جمع گردد، وآنگهى دریا شود». حال، آیا مى‏توان قطره را کوچک شمرد، اگر به دریا تبدیل شود؟ و آیا مى‏توان «گناه‏» را کوچک به شمار آورد، اگر نتیجه‏اش عذاب و شقاوت باشد؟ هر چند خود گناه، کوچک و ناچیز باشد، ولى وقتى نسبت‏ به فرمان ‏خداى بزرگ، گستاخى و جرات نافرمانى پیش آید، همان گناه صغیر، کبیر مى‏شود. گناهان صغیره، بزرگ‏هاى کوچک نمایند، و کوچک‏هاى بزرگند. مبادا کوچکى گناه، مغرورمان کند و همین جرقه‏هاى بظاهر بى‏مقدار و ناچیز، دوزخى شعله‌ور و دریایى از آتش برایمان فراهم آورد و راه‌ها را به ‏رویمان ببندد! کسى هنر ترک «گناه کبیره‏» دارد، که از گناهان ریز و ناچیز هم پرهیزکند. پرهیز از صغایر، میدانى براى تمرین «ترک کبایر» است. «گناه‏»، یکى از چیزهایى است که کم آن نیز بسیار است، مثل همان ‏جرقه‌ی شعله‏افروز. بن‏بست گناه را با «توبه‏» بگشاییم.   بازگشت‏به فطرت فراخوانى به «متن فطرت‏» و پرهیز «حاشیه گناه‏»، دعوتى آشناست. کسانى که در مسیر زندگى، «بیراهه‏» مى‏روند، روزى به «بن‏بست‏» خواهند رسید و سر شعورشان به سنگ ندامت ‏خواهد خورد، ولى به چه ‏قیمتى؟ وقتى به جاى «عروج‏»، در حال «هبوط‏» و «سقوط‏»اند، وقتى به جاى «فلاح‏» و «صلاح‏»، در مسیر «خسران‏» قدم بر مى‏دارند، هر جا که بفهمند و هر روز که آگاه شوند و هر لحظه که فطرت خدایى و وجدان زلال‌شان بیدار شود و برگردند، سود کرده‏اند و «جلوى ضرر را از هرجا که بگیرند نفع است‏». این همان توبه‌ی مقدس است. توبه، دست‏یافتن به «خود آگاهى‏» انسانى است که موجب رجعت‏ به ‏سوى «فطرت‏» است. توبه، سبب مى‏شود که از خویشتن، نقبى به سوى ‏خدا بزنى و درى به روى روشنایى جان بگشایى. اینجاست که حکمت‏ به ‏سراغ تو مى‏آید و دست تو را گرفته و نجات مى‏بخشد و به پاکى باز مى‏گرداند. توبه، بازگشت از «عصیان‏» است ‏به «طاعت‏»، از «اسیرى نفس‏» به ‏«امیرى نفس‏»، از «فجور» به «تقوا»، از «غفلت‏» به «ذکر»، از «سیئات‏» به‏«حسنات‏»، از «خود محورى‏» به «خدا محورى‏»، توبه وقتى تحقق مى‏پذیرد که «چشم دل‏» باز شود و «زشتى گناه‏» و فرجام تلخ معصیت و هوسبازى را ببیند، بیدار شود، پشیمان گردد و به فکر جبران ضایعات گذشته بیفتد. مى‏بینى که توبه، تنها یک «لفظ‏» نیست، یک انقلاب درونى است، شوراندن شخصیت انسانى و فطرت الهى، علیه شخصیت پلید اجتماعى و هویت مسخ‌شده‌ی انسانى است، از خود، «انسان جدید» ساختن است؛ با چهره‏اى روشن و درونى پاک. اگر «اراده‏»، که گوهر ارزش آفرین وجود آدمى است، در این میدان به‏کار نیاید، پس براى کجا و چه زمانى است؟ این است که خدا، توبه‏کنندگان را دوست مى‏دارد. توبه یعنى استفاده‌ی بهینه، از نعمتى که خدا در اختیارت نهاده است، بازگشت‏ به فطرت و بازیابى لحظات مقدس در قلمرو کمال و خودسازى. جهان، آینه الهى است. هستى، گفته‏ها و کرده‏هاى ما را ثبت مى‏کند. خداوند نیز، به سخن، کار و نیت ما آگاه است و فرشتگانى هم کارهاى ‏نیک و بد ما را مى‏نویسند.(30) چنین نیست که فراموش‌شدگانى بى‏حساب و کتاب باشیم! حال که چنین است، چرا خود، از خویش حساب نکشیم و پرونده‌ی ‏صفات، حالات، اعمال و افکار خویش را نگشاییم و به بررسى ننشینیم؟! عیب دیگران را دیدن، ولى عیب خود را ندیدن، نشانه‌ی کور دلى است، نه‏بصیرت و تیزهوشى! فرزانگان سالک، در شبانه‌روز، ساعتى هم به خود مى‏پردازند و از خود حساب مى‏کشند. این همان «محاسبه‏» است که از گام‌هاى اولیه‌ی ‏خودسازى و سلوک به شمار مى‏رود. آرى... مطالعه‌ی کارنامه هر روز! بازبینى فیلم عملکرد خویش، در ساعات‏ آخر شب! اینکه امروز، از لحظه‌ی چشم‌گشودن از خواب، تا دوباره چشم‏بستن به روى زندگى، چه کردى؟ چه گفتى؟ کجا رفتى؟ با که بودى؟ چگونه‏ برخورد کردى؟ عمل‌هاى مثبت و منفى تو چه بود؟ خنده‏ها و خشم‌ها وکینه‏ورزى‏ها و محبت‌هایت از کجا و از چه سرچشمه مى‏گرفت؟! براستى که طبق حدیث امام على‏علیه السلام: «تصفیه و پاکسازى عمل، از عمل دشوارتر است!»(31) اینگونه «خودشناسى‏» است که سودمندترین معارف و شناخت‌هاست. کسى که از فضیحت و رسوایى زشتکاری‌هاى دنیا مى‏ترسد، از رسوایى‏آخرت باید هراسانتر باشد، آنجا که همه‌ی نهان‌ها آشکار مى‏شود! کسى که از خود حساب مى‏کشد، مى‏تواند بار خود را سبکتر کند و براى‏ حضور در آن روز «محاکمه‌ی بزرگ‏»، با پرونده‌ی روشن‌تر قدم به عرصات ‏بگذارد. پاکدلان، قصور و ضعف‌هاى عبادى خویش را با «نوافل‏» جبران ‏مى‏کنند و اهل «استغفار» و «توبه‏»اند. این پنجره‌ی گشوده به روى خطاکاران، غنیمت است؛ تا این پنجره باز است، باید راهى از آن به سوى «افق‌هاى پاک‏» یافت. نگذاریم که موریانه‌ی غفلت، بناى دیندارى ما را از درون بپوساند و بفرساید!   پ.ن: 28) الهى! ان کان الندم على الذنب توبة فانى و عزتک من النادمین...(مناجات‏التائبین، مفاتیح الجنان، ص 118) . 29) خلى الذنوب صغیرها و کبیرها فهو التقى. و احذر کماش فوق ارض الشوک، یحذر ما یرى. لا تحقرن صغیرة، ان الجبال من الحصى. 30) و ان علیکم لحافظین، کراما کاتبین. (انفطار، آیه‏11). 31) تصفیة العمل اشد من العمل (الحیاة، ج‏1 ص‏278).