گامی در مسیر (به بهانه‌ی ماه مبارک رمضان)(21)

    نماز، تکیه‏گاه روح خضوع در برابر «عظمت‏» در سرشت انسان نهفته است. «نیایش‏» در پیشگاه معبود، براى بشر، فطرى است و لذت روحى و آرامش روانى در سایه‌ی نیایش و نجوا و دعاست. اما... سر را پیش کسى باید خم کرد که عظمت راستین و قدرت بى‏کران ‏داشته باشد. در مقابل کسى باید به خاک افتاد و خاکسارى کرد که سررشته‏دار نظام هستى است. رمزى از این افتادگى و خضوع، «نماز» است، فروتنى و نیازخواهى و سپاس، در برابر عظیم‏ترین سرچشمه‌ی قدرت و دانایى و حکمت و بینایى، یعنى «خدا». آن یگانه معبود، تکیه‏گاه یگانه‌ی انسان است در میدان‌هاى کارزار، و امید مجاهدان است در صحنه‏هاى خونین «جهاد»، و الهام‌بخش مقاومت و صبر است در تندباد حوادث و هجوم مشکلات، و پناه درماندگان است درگرفتاری‌ها، و مونس انسان است در تنهایى‏هاى زندگى و غربت روح! به توصیه‌ی قرآن، باید از «صبر» و «نماز»، استعانت جست: «و استعینوا بالصبر و الصلاة‏».(32) آنکه از نماز، بیگانه باشد، چگونه مى‏تواند با روحى استوار، در شداید و خطرها از خود پایمردى و استوارى نشان دهد؟ آنچه پیش و بیش از «پا» مى‏ایستد، «دل‏» است! اینکه در گرفتاری‌ها و درماندگی‌ها سراغ «دعا» مى‏رویم، نشانه‌ی کشش‏ روحى ما به سوى قدرتى است که در هستى، «تواناى مطلق‏» است و از وراى علل و اسباب ظاهرى، مى‏تواند «گره‌گشایى‏» کند. و اینکه در مواقع ‏اضطرار و نیاز، دست‏ به سوى خداى بى‏نیاز بر مى‏آوریم و انتظار «اجابت‏»داریم، دلیل فطرى بودن «دعا»ست. آیه‌ی «امن یجیب...»(33)، توسل به قدرت بى‏پایان خداست. «جواب خدا» بر «دعاى ما»، حتمى است، اگر خواستن و طلب، از عمق جان بر آید نه از نوک زبان! بزرگى ما نیز، در سایه‌ی کوچکى ما در آستان آن «بزرگ بى‏همتا» ست. آنان که روح دعا و شوق نیایش ندارند، پوششى و غبارى بر فطرتشان ‏قرار گرفته است. وگرنه، کدام نیازمندى است که در برابر «بى‏نیاز مطلق‏»، زبان به حمد و ثنا نگشاید و حل مشکلات و رفع نیاز را از او نخواهد؟ آنچه روح نیایش و دعا را در انسان پدید مى‏آورد، اینهاست: درک بى‏نیازى «خدا» و نیاز «بنده‏»، درک کمال خدا و نقص خویش، شناخت عظمت پروردگار و حقارت مخلوق. هر که به اینها بى‏توجه باشد، «روحیه‌ی دعا» هم نخواهد یافت. بدون نیایش هم، زندگى در گردونه‌ی تکرار و گرداب پوچى قرار مى‏گیرد. «دعا»، انسان را با خدا مرتبط مى‏سازد، معرفت‏ خدایى را مى‏افزاید، موجب آراستگى به اخلاق الهى مى‏شود، روح را با صفا و جان را لطیف‏ مى‏کند، هواى نفس و غرور و تکبر را مى‏شکند، دل را با صحبت محبوب، مانوس مى‏کند، نیازهاى برتر را به انسان نیایش‌گر تلقین مى‏کند، ابلیس را از چرخیدن بر گرد انسان دور مى‏سازد. ولى، همه و همه آنجاست که «نیایش‏»، حرف دل انسان و برخاسته از روح عبودیت و احساس بندگى و نیاز در برابر «معبود» باشد و مضمون دعا، خواسته‌ی جان آدمى باشد، نه تکرار سرد واژه‏ها و جملاتى بر زبان. در آستان بندگى، انسان «آرامش‏» مى‏یابد و در سایه‌سار عبادت و دعا، به «سکون نفس‏» و «اطمینان خاطر» مى‏رسد. در طوفان اضطراب‌ها، باید بر «زورق دعا» نشست و بادبان «توسل‏» برافراشت. تنها مست‏ شراب نیست که از خود و جهان «بى‏خود» مى‏شود، «مست قدرت‏»، «مست ثروت‏» و سرمست رفاه و عیش و نوش نیز همین حالت را دارد. وقتى که «مال‏»، چشم بصیرت را بست، وقتى که «قدرت‏»، گوش را از شنیدن حق محروم ساخت، و... آنگاه که «رفاه‏» و «بى‏دردى‏»، انسان را از آنچه در جامعه مى‏گذرد، غافل و بى‏خبر کرد، بسیارى از عوارض دیگر سراغ او مى‏آید. در این ‏صورت است که آدم‌ها «عوض‏» مى‏شوند، یا «آدم عوضى‏» مى‏شوند. دل‌هاى سنگى و سینه‏هاى تهى از «آه‏» و «سوز»، رهاورد چنین ‏زندگی‌هاى فاقد معنویت است. اینها، حتى در مسجد و معبد هم، بدون ‏«دل‏» حاضر مى‏شوند. تنها جسمشان را مى‏آورند و دلشان «غایب‏» است. در نماز، تنها «تن‏» را حاضر ساختن و «جان‏» را واگذاشتن، آن نیست که‏ خداوند خواسته است. وقتى در «نماز»، دل و فکرت، در اندیشه‌ی کار و زندگى و خانه و اداره و... است، دیگر در «نماز»، «حضور» ندارى. خدا مى‏گویى، ولى خدا نمى‏جویى! شگفت نیست ‏سرمستان دنیا و باده‌ی غرور، از عبادت تنها اسکلتى دارند و از نماز و نیاز، تنها حضور جسم، نه «حضور قلب‏»! اگر گفته‏اند: در نماز رو به پنجره‌ی باز، عکس و نقش و نگار، یا رو به سنگ ‏قبر نماز نخوان -که مکروه است- همه براى آن است که هنگام نیایش و نیاز و نماز، «حاضر» باشى. مگر مى‏توان در حال نماز، مقام و جایگاه خود را دانست و شناخت و نلرزید و رنگ نباخت؟! غفلت، معلول عدم معرفت است. کسى که شناخت، دل مى‏دهد و از نیایش و دعا لذت مى‏برد و هر لحظه شوقش براى گفتگو و خلوت با آن‏ محبوب دل‌هاى عارفان بیشتر مى‏شود. یا «معرفت‏» کم است، یا «ادعا» بى‏پایه است! کاش چند مشت از «آب بیدارى‏» به صورت بزنیم، تا این «خواب‏غفلت‏» از چشم و سر بگریزد، کاش!...   زمان گمشده مثل برخى سرزمین‌هاى کشف‌نشده، وقت‌ها و زمان‌هاى اسرارآمیز وکشف نشده‏اى هم وجود دارد، حد اقل براى بخشى از مردم. بخش‌هایى از «زمان‏» هم گاهى ناشناخته مى‏ماند. اوقات شب و روز را به چند قسمت تقسیم کرده‏اى و با کدام یک‏مانوس‏ترى؟ با شب یا روز؟ یا با لحظه‏اى که نه غوغا و روشنایى اول شب رادارد، و نه جنب و جوش و سر و صداى روز را؟ وقت «صبح‏»، یکى از همین گونه‌زمان‌هاى ناشناخته است، لحظه‏اى‏ است که نه شب است، نه روز. (از سر زدن سپیده تا بر آمدن خورشید). این لحظات پر رمز و راز، آرام، نسیم‏وار و عطرآگین، جان مى‏دهد براى‏ «خلوت‏» و «تلاوت‏» و «سجود». مبادا که در خواب باشى!... ساعتى است رؤیایى. ساعتى از ساعت‌هاى بهشت و ساعات آخرت ‏است، از ساعت‌هاى ملکوت است که به رنگ فرشته است و به بوى عرفان، نامش «سحر»! که مرغان حق نیز در آن، بانگ بیدارى سر مى‏دهند و ذکر خدا مى‏گویند. براستى که «خفتگان را خبر از زمزمه‌ی مرغ سحر» نیست! در فصل رمضان، ساعتى از این «زمان گمشده‏» را درک مى‏کنى و از بستر و خواب، کناره مى‏گیرى و زبان به نیایش مى‏گشایى و دل به خدا مى‏سپارى. ولى... چرا فقط در رمضان؟ سحرگاه هر روز در هر ماه، همین نشئه و نشاط را دارد. مى‏توانى ‏امتحان کنى. رمضان تنها تمرینى است ‏براى انس و عادت به سحرخیزى‏ و تهجد. شب براى خواب و استراحت، روز هم براى کار و تلاش و درس. ولى «وقت‏سحر» را مبادا که گم کنى! این «ساعت‏بهشتى‏»، مى‏تواند همه‌ی ساعات دیگرت را هم به رنگ و بوى ملکوت در آورد. اگر این زمان گم شده و فراموش شده را پیدا کنى؟ دولتى یافته‏اى ‏جاودانه! بزرگان به هر جا که رسیده‏اند، از «سحر خیزى‏» رسیده‏اند. تهجد ونماز، نور چشم عارفان سالک بوده است و تنفس در هواى معنوى ‏سپیده‏دم، به دل‌ها حیات بخشیده است. «نماز»، زمزمه‏اى است که تو را به خدا دعوت مى‏کند. دلت را آرامش مى‏بخشد و اضطراب‌ها را فرو مى‏نشاند. نماز، پاسخ به نداى ابراهیم و محمد صلى الله علیه وآله است. هماهنگى و همراهى و هم‌صدایى با همه‌ی کائنات است که پیوسته با زبان فطرت و با زبان خاموش، تسبیح‏گوى خدایند. «قبله‏» و «کعبه‏»، رمز وحدت‌ها و یکپارچگى‌هاست. «وضو» که مى‏گیرى، همراه دست و رو، دل و جانت هم پاک مى‏شود. رو به «قبله‏» که مى‏ایستى، خانه‌ی توحید و کعبه‌ی مقدس، تو را جذب‏ مى‏کند و به عمق تاریخ موحدان مى‏برد و دوش به دوش پیامبران قرار مى‏گیرى. نمازت، نشانه‌ی بندگى و فروتنى و اطاعت است. «رکوع‏» تو، رمز خضوع در برابر آفریدگار است. «سجود»، نزدیکترین حالت‏ یک عبد به درگاه خالق خویش است. با «حمد»، خدا را بر نعمت‌هایش سپاس مى‏گویى، با «تسبیح‏» خدا را از عیب و نقص، دور مى‏دانى. با «صلوات‏»، بر رسول خدا محمد مصطفى‏ صلى الله علیه وآله تهنیت و درود مى‏گویى، با «سلام‏» نماز، به همه‌ی صالحان و شایستگان و فرشتگان، سلام‏ مى‏دهى. نماز، سپاس یک بنده به درگاه آفریدگار خویش است. نماز، ستون دین است و هر که به نماز بى‏اعتنایى کند، دین او کامل‏ نیست و «قبولى نماز»، معیار قبولى عبادت‌هاى دیگر است. اهل نماز دلى با صفا و جانى پاک و روحى آرام دارند.. و با عبودیتى که ‏در پیشگاه خداوند دارند، سندى بر حق‏شناسى خویش ارائه مى‏دهند. چه‏ خوش است پیوستن به این جمع خدا خواه و پاک جان! ما، زندگى و هستى خود را مدیون خداییم. غرق در نعمت‌هاى اوییم، اگر دیده‌ی «نعمت‏شناس‏» داشته باشیم! نفسى که مى‏کشیم، غذایى که مى‏خوریم، عقل و ادراک و احساسى که‏ داریم، ایمان و اندیشه‏اى که ما را به تلاش وا مى‏دارد، امیدى که به آینده ‏داریم، تندرستى و قواى جسمى ما و بسیارى موهبت‌ها و برخوردارى‏هاى‏ دیگر، همه از عطاهاى خداست. عطاهایى که شایسته‏اش نیستیم و نعمت‌هایى که نه توفیق شکرش را داریم، نه توان سپاس را. «نماز»، یکى از برنامه‏هاى «سپاس نعمت‏» است. روزى پنج نوبت، ما را در آستان صاحب نعمت و عظمت مى‏نشاند، تا شیطان در اسیر ساختن ما طمع نکند. نماز، نردبان تعالى روح به ملکوت معنویت است. فرد نمازخوان، بیمه‌شده‌ی الهى است و جامعه‌ی اهل نماز، از بسیارى ‏فسادها و تبه‌کارى‏ها مصون است. در جامعه‌ی خدایى، نباید نماز در غربت ‏باشد. آنکه در دنیا نماز را از غربت ‏در آورد، در آخرت گرفتار غربت نخواهد شد. هر کس در زندگى به چیزى دل مى‏بندد و امیدوار مى‏شود و تکیه ‏مى‏کند. «خدا»، تکیه‌گاه و امید یک مسلمان است و نماز، چیزى جز تکیه ‏و امید و خواهش و عرض نیاز به آن «ذات بى‏نیاز» نیست. زندگى، بى «یاد خدا» تاریک است، و انسان، بدون تکیه‌گاه، هراسان!   پ.ن: 32) بقره، آیه‏45. 33) نمل، آیه‏62.