گامی در مسیر (به بهانه‌ی ماه مبارک رمضان)(22)

    شعبانیه «دعا»، شستشوى دل در چشمه‌ی یقین است. «نیایش‏»، عطرآگین‌ساختن جان، به بوى خوش «یاد» است. نماز، هم «دعا» ست، هم «ذکر خدا» ست. «شعبان‏» هم، ماه دعا و ذکر و یاد و توجه و عبادت و استغفار است. هر شبانه‌روز پنج نوبت، چراغ دل قامت ‏به نورى مى‏افرازد، تا فارغ ازحجاب‌ها، جلوه‏هاى آشکار یار را در وسعت آفرینش به تماشا برخیزد و سفرمعنویت و عرفان را، ره‌توشه‏اى بایسته فراهم آورد. «مناجات شعبانیه‏»، سهمى از این ره‌توشه دارد که امامان بر خواندن‏آن استمرار داشته‏اند. از روشنایى تا روشنایى، پنج‌نوبت‏ بلور نازک دل در خود مى‏شکند تا در سایه‌ی عطوفت ‏بى‏مرز محبوب، پیوند گیرد و آینه‌ی تجلى نور خدا شود. خوان رحمت الهى در ماه شعبان گسترده‏تر است، و «مناجات‏»، وسیله‌ی ‏حضور در کنار این مائده‌ی معنوى است. نمازگزاران و متهجدان و نیایشگران، در محرابى مى‏ایستند که همه‌ی ‏عارفان و سالکان و پیامبران و امامان، مقیم و معتکف آن بوده‏اند. اهل دعا، پیمانه از بحر بیکران رحمت‏ خدا مى‏کشند و مستان سرخوش باده‏هاى سحرگاهى و شب‌هاى پرستاره و روشن از تهجد و سجودند. آنکه به «نماز» مى‏ایستد و به «دعا» مى‏نشیند، بر سفره‌ی رزق روح‏ نشسته است و روزى رحمت و استجابت در محراب عبودیت او نازل‏ مى‏شود. «مناجات شعبانیه‏»، درخواست «روشنایى دل‏» از خدایى است که هم ‏«نور» است، هم فروغ‌آفرین. شعبانیه، گامى در زدودن «حجاب‏» از چهره‌ی «جان‏» است، تا جلوه‌ی ‏ربوبى، در این آینه بهتر انعکاس یابد و «نجوا»ى او در «ضمیرهاى‏روشن‏» به گوش دل رسد. در مناجات شعبانیه، با امامان معصوم هم‌نوا مى‏شویم تا همه‌ی ایام عمر را در سایه‌ی نیایش «مبارک‏» گردانیم. «برکت‏»، خیر و نیکى ماندگار و پایدار در یک چیز است. «مبارک‏»‌بودن یک روز یا یک ماه یا یک مکان و ساعت و لحظه، به‏سرشارى آن از اینگونه نیکى‏هاى جاودانه است. شعبان و رمضان از همین رو «مبارک‏» است. آنان که در این ماه‏ها، دست نیکى به سوى دیگران دراز مى‏کنند و گام ‏یارى به سوى منزل محرومان بر مى‏دارند و زبان خیرخواهى به نفع ‏مستمندان مى‏گشایند، در همین دنیا بار سفر آخرت خویش را مى‏بندند و براى آن «روز نیاز»، ذخیره‌سازى مى‏کنند. به قول صائب تبریزى: اى رهروى که خیر به مردم رسانده‏اى آسوده رو، که بار تو بر دوش مردم است بارى، ایام ما با عبادت و عمل صالح ما «مبارک‏» مى‏شود و اگر به غفلت ‏و سستى بگذرد، «بى‏برکت‏» خواهد شد. شب‏زنده‌دارى‏هاى عابدان، اشک‌هاى شب بیداران، استغفارهاى ‏متهجدان، «یا رب، یارب‏» سحرخیزان، نجواى خالصانه‌ی دعاخوانان، همه ‏و همه جلوه‌هایى از «برکت‏» است که در ساعات و لحظات این ماه‏ «مبارک‏» نهفته است. کاش چراغ «ذکر» و شمع «یاد» در شبستان همه‌ی دل‌ها روشن شود وظلمت گناه و غفلت، از زاویه‌ی همه‌ی قلوب، زدوده گردد. کاش کاهش چشم‌گیر خطاها و تخلفات و شکایت‌ها و نزاع‌ها که در این‏ماه‏ها جلوه‏گر است، تا ماه‌هاى دیگر هم دامن بگستراند و همه‌ی ایام، در«طهارت‏» و «آرامش‏»، مانند شعبان و رمضان گردد. زیانکار، کسى است که رمضان بگذرد و او در «کوره‌ی روزه‏» نگذارد و پاک‏ نشود. خسران‌زده کسى است که ماه مغفرت بر او بگذرد و غفران الهى شامل ‏حالش نشود و حالش تحول نیابد. مگر ما چه قدر فرصت «تجدید دیدار» با «فطرت‏» داریم؟ مگر در طول سال، چند «شب قدر» داریم؟ ماهى جان در دریاى «یاد خدا»ست که حیات مى‏یابد. و گرنه دل‌هاى‏ جدا از خدا، مشتى گوشت است، سخت‏تر از سنگ!...   رمضان، فرصت ‏شکوفایى اگر وجود خود را به زمینى تشبیه کنیم، تهذیب نفس و اخلاق، همچون‏ زدودن علف‌هاى هرزه و شاخ و برگ‌هاى آفت‌گرفته از مزرعه و باغ زندگى ‏است. آراستگى به کمالات معنوى نیز، مثل شکفتن غنچه و به برگ و بارنشستن آن است. دریغ از غنچه‏اى که نشکفته پرپر شود، و... شاخه‏اى که به بار ننشسته، بشکند! گاهى موعظه و حکمت، بذر این «مزرعه‌ی وجود» است، گاهى تنبه و بیدارى، زمینه‌ساز شکفتن «گل کمال‏» است، گاهى قرارگرفتن در مدار یک روح قوى و جاذبه‌ی عرفانى، انسان را بالا مى‏کشد و از خاک به افلاک مى‏برد. گاهى هم، مجلس و محفل با شور و حالى، فطرت را گرم و روشن و شکوفا مى‏سازد و انس با خدا را فراهم مى‏آورد. «رمضان‏»، مجموعه‏اى از همه‌ی این زمینه‏ها و عوامل و فرصتى براى ‏شکفتن است. هم بهار قرآن و موسم نیایش و راز و نیاز است، هم فصل حضور در میعادگاه‌هاى معنویت‏بار مساجد و نمازها و مجالس قرائت و دعا و حال و حضور و احیاست، هم موسم نشستن بر مائده‌ی تقوا و عفاف و بهره‏مندى از ضیافت ‏خدا و قرآن است،(34) هم ذخیره‌سازى عمل صالح و حسنات، و هم زدودن آثار سیئات و توبه ‏از گناهان و پاکى از رذایل. اگر تلاش در مسیر «خودسازى‏»، تکلیف مادام‌العمر هر یک از ماست، این وظیفه در «ماه خدا» دوچندان مى‏شود و رهاشدگان از دام ابلیس و نجات‌یافتگان از چنگ عادات زشت و زندان «هواى نفس‏» نیز در این ‏موسم خدایى بیش از فرصت‌ها و مناسبت‌هاى دیگرند. «جوان‏»، در مناسب‌ترین دوران عمر خویش است، تا جلوه‏هاى ملکوت ‏را در زندگى نشان دهد و در پى ره‌یافتگان سلوک و نوشندگان از چشمه‌ی ‏«توبه و تزکیه‏» رود. و... «رمضان‏»، بهترین فرصت‏ براى شکوفایى است. «خودسازى‏» براى جوان، که در فصل شکل‏گیرى شخصیت انسانى‏خویش است، یک «ارزش‏» است. رمضان، الگویى براى جوانان است، تا در سایه‌ی آن به «چگونه بودن‏» و«چگونه زیستن‏» مورد نظر مکتب، دست‏یابند. الگو، همیشه شخص نیست، گاهى هم یک «برنامه‏» است. روزه و رمضان، یک برنامه‌ی الگو براى جوانان است، که هم «نظم دقیق‏» در زندگى را مى‏آموزد، هم «سحر خیزى‏» و نشاط سحرگاهى را تمرین‏ مى‏دهد، هم سلامتى جسمى را تضمین مى‏کند، هم مشارکت در کارهاى ‏خیر و همراهى با سحرخیزان باصفا را دارد، هم توبه و دعا و نیایش و انس‏ با قرآن و حضور در مجالس قرآن و دین‏شناسى و آموختن احکام را وارد زندگى انسان مى‏کند. در رمضان، بیش از اوقات دیگر، روزه‏دار در پى عمل «طبق وظیفه‏» و مراعات «صحت عمل‏» و «درستى عبادت‏» است. رمضان یک الگو و سرمشق است، براى اینکه ثابت کند «مى‏شود». آرى، مى‏شود بر نفس اماره غلبه کرد، مى‏توان حرص و آز و شهوت را مهار زد، مى‏شود به خاطر «خدا»، از خواسته‏هاى «خود»، چشم پوشید، مى‏شود با تقویت اراده و تصمیم جدى، حتى ساعتى پیش از اذان صبح ‏بیدار شد و با شب و سحر و ستاره و افق و اذان و نماز اول وقت، انس گرفت. رمضان تمرینى براى «مى‏توان‏» و دلیلى براى اثبات «مى‏شود» است. از امساک این ماه و معنویت این فصل، توشه و الگویى براى همه‌ی سال‏ بگیریم و درس‌ها را تکرار کنیم. اینگونه، رمضان را به «الگوى معنوى‏» تبدیل کنیم. «رمضان‏»، بهار معنویت و عرفان و موسم بازگشت ‏به سرشت پاک و فطرت خدایى و پرگشودن در فضاى نیایش و عبودیت و شکوفایى گل ‏رحمت در بوستان جان است. روزه، آزمون سراسرى «اخلاص‏» بندگان است.(35) آنان که طول سال، در اسارت «شکم‏» و «شهوت‏»اند و همواره اسیر«نفس‏» و گرفتار «مادیات‏» اند، در این فصل از دام نفسانیات رها مى‏شوند و از کمند «تعلقات‏» آزاد مى‏گردند. مى‏گویید نه؟ سرى به منزل‌گاه دل‌تان در صبح و شام رمضان بزنید. مى‏بینید که پاکیزه‏تر از روزهاى دیگر و منزه‏تر از حالات دیگر است. روزه، رهاننده‌ی انسان از «خود» و رساننده‌ی او به «خدا»ست. این را دعاهاى «افتتاح‏» و «سحر» و «ابوحمزه‏» مى‏گوید، و سحرهاى‏ پر برکت و سرشار از نور و افطارهاى آمیخته به معنویت و جلسات دعا و قرائت قرآن و زمزمه و نیایش و شب‌هاى احیاء و «لیلة القدر». کیست که بر سفره‌ی مولا بنشیند و گرسنه برخیزد؟! مگر نه اینکه این ماه ‏«ضیافة الله‏» با مغفرت‌هاى الهى و نفحات رحمانى گره خورده است؟ حتى آنان که «اطعام‏» مى‏کنند و اهل «احسان‏»اند، به نوا مى‏رسند و نوایشان همان دست‏یافتن به رتبه‌ی والاى «قبول‏» است. رمضان، ضیافت نور و «مائده‌ی تقوا» و دعوتى است ‏به باز یافتن «خودگمشده‏». دریغ، اگر از این مهمانى، تهیدست‏ برگردیم! دم‌سازى با فرشتگان رحمت از یک سو، هم‌نوایى با بینوایان و مساکین ‏از سوى دیگر و یادآورى عطش و گرسنگى روز رستاخیز از دیگر سو، به ‏رمضان و روزه، مایه‌ی «ذکر» مى‏بخشد و در سایه‌ی این «یاد»، روزه‌دار از غفلت مى‏رهد. گاهى واردکردن یک «شوک‏»، انسان را تکان مى‏دهد و حس و حرکتى‏ جدید، پدید مى‏آورد. وقتى روزه مى‏گیرى، «گرسنگى‏» را لمس و حس مى‏کنى. نه آن گرسنگى که هر روز، وقت ظهر و شام، به تو دست مى‏دهد و چند لحظه بعد، سر سفره یا کنار میز غذا مى‏نشینى و خود را سیر مى‏کنى، بلکه چشیدن ساعت‌هاى مدید گرسنگى و اینکه مجبورى تحمل کنى و نمى‏توانى خواسته‌ی دل و اشتهاى درونت را فورى پاسخ دهى. محروم نیستى، ولى محرومیت مى‏کشى. اما کسانى هم هستند که مدام در محرومیت‌اند و از غذایى چرب و گرم، بى‏نصیب! آیا در روزهاى رمضان، به یاد رنج پیوسته‌ی آنان مى‏افتى؟ یا آنکه ‏هنگام سحر، آن قدر ذخیره‌سازى مى‏کنى که تا غروب، گرسنه نشوى و سطرى از رنج‌نامه‌ی «بینوایان‏» را نخوانى؟! سوره‌ی «هل اتى‏» درباره‌ی ایثار خاندانى نازل شد که روزه بودند، اما هنگام افطار، غذاى خود را به مسکین و یتیم و اسیر دادند و با «آب‏» افطارکردند و این فداکارى، سه روز تکرار شد، تا سوره‌ی انسان «هل اتى على‏ الانسان...» نازل شد. اگر روزه‏ات نتواند «حس هم‌دردى‏» تو را بیدار کند و تو را به یاد فقرایى ‏بیندازد که سفره‏شان خالى و جیب‌شان تهى است، پس چه امساک و صوم و رمضانى؟... آیا شده است که روزى جمعى را براى «افطار» سر سفره‏ات بنشانى که ‏بینوا و تهیدست‏اند، نه فقط آنان که وضعشان خوب است و اگر به خانه‌ی تو هم نیایند، افطار خانه‌ی خودشان رو به راه است؟ یک چشم بگردان، میان فامیل، دوستان، همسایگان، همنوعان، آیا چنین کسانى را مى‏شناسى که دعوت کنى و سر سفره‌ی کرم و بزرگوارى ‏خودت بنشانى و از سیر کردن شکم‏هاى گرسنه، لذت ببرى؟ براى اهل دل، «غذا دادن‏» بیش از «غذا خوردن‏» لذت‌بخش است. بارى... «رمضان‏» تمام مى‏شود و به آخر مى‏رسد. به همین راحتى و سرعت و شتاب! گرچه فکر مى‏کنیم چه قدر طول مى‏کشد، ولى دقت که بکنیم، مى‏بینیم خیلى زود مى‏گذرد. رمضان و سپرى شدن، یک نمونه است. عمرها، جوانى‏ها، فرصت‏ها، قدرت‏ها و نشاط‌ها نیز به همین سرعت‏ مى‏گذرد. یک نگاه کافى است که «شتاب عمر» را نشان‌مان دهد. جوان با ایمان، در روزهاى آخر، مى‏اندیشد که محصول من از این‏گرسنگى و تشنگى چه بود و چه به دست آوردم و چه تغییرى کردم؟ این سؤال، در مورد مجموعه‌ی عمر و زندگى هم قابل طرح است. ما با روزگار، در حال «داد و ستد»یم. او از ما «عمر» و «جوانى‏» مى‏گیرد. ما از آن چه گرفته‏ایم و مى‏گیریم؟ آیا حساب سود و زیان‌مان را کرده‏ایم؟ «غرق آوازیم و بلبل رفته است...» ما هم، غرق جوانى هستیم و غافلیم که عمر، چه پر شتاب مى‏گذرد. لحظه‏ها، پرشتاب‏تر از ابرهاى گذرا، از آسمان عمرمان کوچ مى‏کنند. پایان‏ خط کجاست؟ به انتهاى فرصت چند روز، یا چند سال مانده است؟ نمى‏دانیم؛ ولى حتمى است. رمضان، برنامه‏اى براى «خودسازى‏» و «تحول‏» است. آیا خود را ساختیم و متحول شدیم؟ مکتب هم، یک «رمضان مادام‌العمر»براى ماست. بناى شخصیت ‏معنوى و انسانى ما در سایه‌ی مکتب و آموزش‏هاى «وحى‏» شکل مى‏گیرد. در کجاى زمان ایستاده‏ایم؟ کیستیم و به کجا مى‏رویم؟   پ.ن: 34) دعیتم فیه الى ضیافة الله (پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله). 35) و الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق (نهج البلاغه، فیض الاسلام، حکمت‏244).