گامی در مسیر (به بهانه‌ی ماه مبارک رمضان)(26)

    دشمن کیست؟ «دشمن‏شناسى‏»، یکى از ضرورى‏ترین شناخت‏هاست، ولى دشمنى‌کردن با دشمن و دشمن‌دانستن او و هوشیارى در مقابل دشمنى‏هایش ازآن ضرورى‏تر است. دشمن، تنها آن نیست که به خاک میهن ما تجاوز کند، یا نقشه‌ی قتل و نابودى ما را بکشد، یا اموال ما را بدزدد. آنکه «گوهر یقین‏» را مى‏رباید و به جاى آن «تردید» و «شک‏» تحویلمان مى‏دهد، دشمن ماست. آنکه «احساس مسؤولیت‏» را از ما مى‏گیرد و در عوض، «بى‏خیالى‏» تزریق مى‏کند، دشمن است. آنکه «توکل‏» ما را غارت مى‏کند و بذر «بى‏اعتمادى‏» به وعده‏هاى خدا و پیغمبر را در مزرعه‌ی جانمان مى‏پاشد، دشمنى دیگر است. دشمن، دشمن است. دوست‌پنداشتن دشمن و ناتوان و ناچیز‌شمردن‏ آن، غفلت‏آور است و موجب خنجرخوردن از پشت مى‏شود. از دشمن صریح و رویاروى کمتر ضرر مى‏بینیم، تا دشمن پنهان و دور رو.(10) آنکه آشکارا خود را دشمن معرفى مى‏کند، کم‌خطرتر از دشمنى است‏که شعار دوستى مى‏دهد و دشمنى خود را پوشیده مى‏دارد و نقاب دوستى و خیرخواهى به چهره مى‏زند.(11) هم شناخت دشمن ضرورى است، هم آشنایى با شگردها و شیوه‏هاى ‏دشمنى‏اش. در حدیث است از قول امیرالمؤمنین ‏علیه‌السلام که فرمود: «بزرگترین دشمن، دشمنى است که مکر و کید خویش را بیشتر پنهان ‏سازد».(12) و آیا با «تسویلات‏» نفس و «وسوسه‏ها»ى آن آشنایید؟ با دشمن نفس، صلح‌کردن ننگ است چون در همه حال، با خرد در جنگ است هر چند سخن ز آشتى مى‏گوید خصمى است که آتش بس او نیرنگ است ساده‏لوح کسى است که به تمنیات بى‏پایان و سیرى‏ناپذیر و نامحدود«نفس‏» و خواسته‏هاى «دل‏»، سخاوتمندانه «آرى‏» بگوید! «نفس اماره‏»، یک دشمن داخلى و خانگى است، از آن غافل نشویم! نفس، گاهى انسان را از بالاترین مرتبه بر زمین مى‏زند و نعمت را به‏ نقمت و عامل «عروج‏» را به وسیله «سقوط‏» تبدیل مى‏کند و مقام و شهرت را دامى براى صید انسان مى‏سازد. دست‏یافتن، به «مقام‏»، همیشه موجب خوشحالى نیست. گاهى کسانى که «بالا» مى‏روند، شدیدتر زمین مى‏خورند و آسیب‏ مى‏بینند. آنکه نتواند «خود» را در پیچ و خم جاذبه‏ها، لغزشگاه‏ها، هوس‏ها و وسوسه‏ها حفظ کند و خود را نساخته باشد، هر چه «بالاتر» رود، سقوطش‏ هلاکت‏بارتر و شکننده‏تر است. حضرت امام‏ قدس‌سره فرمود: «خدا نکند قبل از آنکه انسان خودش را بسازد، دنیا به او روى آورد.» و چه سخن شگفت و هشدار دهنده و سازنده‏اى! گاهى براى بعضى‏ها، کنار بودن از صحنه‌ی مقام‌ها، مسؤولیت‌ها و ریاست‌ها مفیدتر و خوش‏عاقبت‏تر است، زیرا اگر مطرح و مشهور شوند، ظرفیت‏ «شهرت‏» و «مقام‏» را ندارند و «خود» را گم مى‏کنند، بخصوص اگر ره‏ صدساله را یک‌شبه طى کرده باشند و عنوان و نام و آوازه‏اى را که دیگران به‏ طور طبیعى از رهگذر یک عمر تلاش و رنج و فداکارى به دست مى‏آورند، اینان در «جوانى‏» و آغاز راه و بدون طى آن مراحل کسب کرده باشند. به ‏نوعى «دولت مستعجل‏» و میوه‌ی زودرس و شکفتن نابهنگام! سعدى گوید: «هر چه زود بر آید، دیر نپاید.» این اشاره، به همان سرنگونى فواره است و فرودى که در پى هر فراز است و سقوط و هبوطى که پس‏از «عروج بی‌جا» و «صعود بى‌هنگام‏» دیده‏ مى‏شود. این که نام و عنوان انسان بر سر زبان‌ها بیفتد، براى حاشیه‏نشینان و ناظران، وسوسه‏انگیز است و براى ناموران، جاده‏اى لغزنده و سکویى بر لب ‏یک پرتگاه... چه اصرارى به مطرح‌بودن و مشهورشدن؟ آفات و خطرات آن را نمى‏بینید؟ گمنامى نعمتى است که تنها گرفتاران «شهرت‏» و دردسرها و عوارض‏ «معروف شدن‏» به ارزش آن واقفند. بیچاره آنان که شب و روز در تلاشند تا مشهور شوند.   یک جرعه حکمت آن‏گونه که یک باغبان، بوستان‌هاى سرسبز و گل‌هاى شاداب تربیت ‏مى‏کند، و آن‏گونه که یک کشاورز نمونه، مزرعه‌ی خود را به بهترین صورت‏ مطلوب در مى‏آورد، و آن‏سان که یک اسب‏سوار، اسب خودش را به حرکت‌هاى مناسب و بجا و انعطاف‌پذیرى در مواقع مختلف و لازم، عادت مى‏دهد، انسان هم باید به عنوان باغبان دل و جان، به «تربیت‏خویش‏» بپردازد. آنچه در فرهنگ دینى ما به نام «تادیب نفس‏» مطرح است، همین ‏ادب‌کردن و تربیت‏ خویشتن است. مگر همیشه باید به دیگران تذکر داد؟ خودمان که محتاج‏تریم. مگر همیشه باید به کار و رفتار این و آن دقت کرد و خوب و بد را شناخت و تذکر داد و داورى کرد؟ خودمان هم بى‏نیاز از تذکر یا «ارزیابى‏ خویش‏» نیستیم. به یک نمونه از روش‌هاى تعلیمى و خودسازى از زبان حضرت على‏ علیه‌السلام‏دقت کنیم که فرمود: «کفاک ادبا لنفسک اجتناب ما تکرهه من غیرک‏»(13) براى نشان دادن اینکه خودت را ادب و تربیت کرده‏اى، همین کافى‏ است که از آنچه در دیگران بد و ناپسند مى‏دانى، اجتناب و پرهیز کنى. عجبا!... این حرف را سعدى هم به بیانى دیگر، از قول لقمان حکیم چنین‏آورده است: «لقمان را گفتند: ادب از که آموختى؟ گفت: از بى‏ادبان! هر چه از ایشان در نظرم ناپسند آمد، ترک آن را برخودم لازم دیدم.»(14) حال، مى‏توانیم به خودمان نمره و امتیاز بدهیم: آیا واقعا از آنچه در دیگران زشت و ناپسند مى‏دانیم، پرهیز مى‏کنیم؟ مثلا اگر کسى به ما بى‏اعتنایى کند، یا پشت‏سر ما حرف بزند، یا نوبت ما راغصب کند، ناراحت مى‏شویم و اگر در ایام امتحان یا هنگام مطالعه، کسى‏ مزاحم ما شود، او را بى‏فرهنگ و بى‏تعهد مى‏دانیم. خودمان چگونه‏ایم؟... آیا مواظبیم که نسبت‏ به دیگران بى‏احترامى و بى‏اعتنایى و غیبت و حق‏کشى و مزاحمت نداشته باشیم؟ مراعات این، نشانه‌ی «ادب‏» از دیدگاه حضرت على‏ علیه‌السلام است. اگر صفتى ناپسند است، در همه و از همه زشت است، حتى اگر در خود ما باشد. مگر ما با دیگران چه فرقى داریم؟ برخورد «کریمانه‏» با دیگران، مرتبه‏اى والاتر از کمال روحى را نشان ‏مى‏دهد و نشانه‌ی عظمت‏ روحى وهمت‏ بلند است و این یک‏ «هنر بزرگ‏» است. هنر آن نیست که بدى را با بدى، تندى را با تندى و خشونت را با رفتارى خشن‏تر، پاسخ دهى. اگر «ظرفیت روح‏» و «کرامت نفس‏» داشتى و توانستى پرخاش‌ها وخشونت‌هاى دیگران را با «متانت‏» و «نرمش‏» جواب دهى، آنگاه لذت‏پیروزى بدون لشگر و یاور را خواهى‏ چشید و عقب‏نشینى حریف ‏را خواهى ‏دید. امام سجاد علیه‌السلام از خدا توفیق مى‏طلبد که در برابر نیرنگ‏بازى و فریب‌کارى دیگران، خیرخواهانه برخورد کند و با آنان که کناره‏گیرى وجدایى پیش مى‏گیرند، احسان و نیکى کند و به محروم‏کنندگان بخشش‏کند، با قطع رحم‌کنندگان صله‌ی رحم داشته باشد، نسبت ‏به کسانى که او را «غیبت‏» مى‏کنند، یاد نیکو داشته باشد و به جاى افشاى عیوب‌شان، خوبی‌هایشان را بازگوید، از خوبى‏ها تشکر کند و از بدی‌ها چشم بپوشد...(15) این، همان برخورد «کریمانه‏» است که هنر مردان بزرگ و روح‌هاى ‏متعالى و جان‌هاى پاک‌شده از غرور و منیت است و روح معاشرت زیبا در جامعه‌ی مکتبى است. اگر کسى به تو بى‏مهرى و بى‏اعتنایى کرد، یا از تو به احترام یاد نکرد، یاخوبی‌هاى تو را نادیده گرفت، هم مى‏توانى بى‏اعتنایى و بى‏حرمتى و ناسپاسى کنى، که همان «مقابله به مثل‏» است و از همه کس بر مى‏آید، هم مى‏توانى ضعف و خطاى او را نادیده بگیرى، احترام کنى، خوبی‌هایش‏ را بگویى و تقدیر کنى، که این رفتار، «برخورد کریمانه‏» و یک «هنر» است. این است که مانند یک تابلوى هنرى، جاودانه ‏مى‏درخشد و ماندگاراست.   پ.‏ن: 10) در شناخت منافقین، به «سوره منافقون‏» رجوع شود. نیز به خطبه 185 نهج البلاغه درتوصیف منافقان. 11) اخاف علیکم کل منافق الجنان‏عالم اللسان، یقول ما تعرفون و یفعل ماتنکرون. (نهج‏البلاغه، صبحى صالح، نامه 27، به نقل از پیامبر اکرم). 12) اکبر الاعداء اخفاهم مکیدة (الحیاة، ج‏1 ص‏133). 13) نهج البلاغه، صحبى صالح، حکمت 412. 14) گلستان سعدى. 15) دعاى مکارم الاخلاق، صحیفه سجادیه، دعاى‏20.