گامی در مسیر (به بهانه‌ی ماه مبارک رمضان)(4)

    آینه‌ی فطرت انسان، آفریده‌ی خداست؛ خداى خیر و کمال و جمال. از خدا، جز «خیر» بر نیاید. پس این شر و تباهى موجود در انسان‌ها ازکجا و از چیست؟ درست است که انسان، برگزیده‌ی خدا و مسجود فرشتگان و امانت‏دار الهى است، ولى اگر به «فطرت‏»، پشت کند، اگر بعد خاکى را بر بعد افلاکى‏ غلبه دهد، اگر در سر دو راهى نفس و خدا، فرمان دل خویش را به شیطان ‏بسپارد، همان خواهد بود که فرشتگان هم به خداوند اعتراض کردند که‏ آدمیزاد، تباهى‌آفرین و خون‌ریز است! مسیرى را طى مى‏کنیم، به درازاى «از اویى‏» و «به سوى اویى‏». عصاى دست‌مان در پیمودن این را، «حسن انتخاب‏» است و ره‌توشه‌ی ما، توجه به «هدف‏». فطرت خداجو و خدایاب را همه داریم، به شرطى که آن را زیر گرد و غبار نفس‌پرستى دفن نکنیم. تو، در پى چشمه‌ی نور و روشنایى مى‏شتابى، تو در «نیستان وجود»، نفیر فراق سر مى‏دهى و سرود شوق مى‏خوانى تا به اصل خویش برسى. اگر این فطرت را بشناسى و بیابى و آن را باور کنى و بارور سازى، به خدا مى‏رسى و به مقام «قرب‏» نایل مى‏شوى. وگرنه، وقتى با دو دست‏ «طغیان‏» و «عصیان‏»، آن فطرت نورانى را به گل و لاى «فساد» بیالایى، اگر بالا هم بروى، پایینى! اگر پیش هم بروى به سوى دوزخ است و اگر قدرت هم بیابى، قدرت بر گناه و فساد است و خدا نکند که چنین شود! دست‏یافتن به آن «اوج‏»، در سایه‌ی «فروتنى‏» است. رسیدن به «قرب‏»، نتیجه‌ی بیدار ساختن «فطرت‏» در همه‌ی عمر است. قلب‌هاى آماده و متواضع، بهتر و راحت‏تر جلوه‏گاه معرفت‏حق و ظهور بندگى مى‏گردد. صیقل‌خوردن جان، در سایه‌ی «پروا پیشگى‏» و «خداترسى‏» است. گل‏فطرت هم در این بوستان مى‏شکفد و مشام دل و جان را معطر مى‏سازد. آنکه چهره‌ی جان را در «چشمه‌ی ذکر» مى‏شوید، اهل «صفا» مى‏شود. و... «غفلت‏»، آیینه‌ی دل را تیره مى‏سازد. کدام خشت تیره، تا کنون جلوه‏گاه فروغ خورشید بوده است؟... خورشید، در آیینه‌ی روشن و شفاف است که انعکاس مى‏یابد. گاهى دنیا را به سان یک «زندان‏» مى‏بینى و خود را در «غریب آباد» این جهان، گرفتار وحشت و تنهایى. این، نشان چیست؟ شاید جرقه‏اى از روح عطشناک توست که به جهانى برتر و والاتر، ابدى‏ و جاودانه، نامحدود و بى‏پایان وابسته است. حس مى‏کنى که در این «جا»، به همه‌ی خواسته‏هایت نمى‏رسى، دل و جانت اشباع نمى‏شود، عشقى دارى‏که دنیا پاسخ‌گوى آن نیست و گمشده‏اى دارى که در اینجا نمى‏یابى! «احساس غربت‏» در این جهان، بازتابى از آن بعد ابدیت‏خواهى وحس خلود و جاودانه‌طلب در روح توست. مى‏بینى که در کاروان بشرى، یکایک به کام مرگ مى‏افتند، همه‏عمرها پایان مى‏یابد، انرژی‌ها تمام مى‏شود. خورشید، به سردى مى‏گراید، نسل‌ها و نسل‌ها براى مردن به دنیا مى‏آیند و براى واگذاشتن و رفتن، مى‏سازند و آباد مى‏کنند، ثروت‌ها مى‏اندوزند و با دست تهى از جهان‏ مى‏روند. راستى... چیست فلسفه‌ی این آمدن‏ها و رفتن‏ها؟ آیا «خلعت ‏خلقت‏» را براى چه مى‏پوشیم؟ از کجا آمده‏ایم؟... و به کجا مى‏رویم؟ و آمدن‌مان بهر چه بوده است؟ این ‏مساله‌ی بزرگ و حیاتى، هزاران سال است که اندیشه‌ی انسان‌هاى بسیارى را به‏ خود مشغول ساخته است. «فرزانگان‏»، با جدیت‏ به این موضوع مى‏اندیشند، تا جواب آن را دریابند. ولى... غافلان یا متغافلان، چون از دریافت و شناخت جواب درست‏ناتوان مى‏مانند، صورت مساله را پاک مى‏کنند و این سؤال عمده را از ذهن ‏خویش مى‏زدایند و گاهى به «پوچ گرایى‏» و «نیهیلیسم‏» مى‏گرایند. تنها عقیده به «معاد» است که مى‏تواند به زندگى، معنا بخشد وزیستن‏ها را جهت‏دار سازد. منکران رستاخیز و نشور، خیلى زود به‏ «پوچى‏» مى‏رسند. آنان که زندگى را فقط میان دو پرانتز «ولادت تا مرگ‏» خلاصه مى‏بینند، از تفسیر حیات، عاجزند. کششى که به سوى دنیاى برتر از این دنیا دارى، نشان بیدارى فطرت ‏است. نگذار این سؤال، بى‏پاسخ بماند!...   شناخت گنج وجود دهان، تنها مجراى غذا و هوا نیست. وقتى نام محبوبى چون «خدا» از آن بر مى‏آید، وقتى زبان به تلاوت «وحى الهى‏» قداست مى‏یابد، این دهان گشوده به حق و تلاوت‌گر «آیات خدا»، باید هم‌چنان پاک و مقدس بماند. روح آرام یافته در سایه‏سار عبادت، جسمى بى‏آلایش مى‏طلبد و دست‏ و پاى دور از گناه و زبانى پاکیزه از دشنام و دروغ. تو که مى‏خواهى زلال و پاک شوى، تو که دوست دارى همچون سپیده و باران، با طراوت گردى، و همچون ‏«چشمه‌ی خورشید»، گرم باشى و نور افشان، پس به شناخت «گنج وجود» بپرداز. چرا در گستره‌ی هستى، وجود غبارگرفته و به فراموشى سپرده‏اى گردیم؟ ما که مى‏توانیم بدرخشیم، با «ایمان‏»، ماندگار شویم، با «عبودیت‏»، و... آزاد شویم، از «تعلقات‏»! پس چرا «اسارت خاک‏» و «حقارت گناه‏» و «بندگى طمع‏»؟ به جاى آنکه روح، در خدمت جسم باشد، اگر جسم و تن، مرکب شود وروح و خرد، «سوار»، آنگاه جز در «ساحل بیدارى‏» و «خانه‌ی پاکى‏» فرود نخواهد آمد. برگ برگ درختان هم به یاد او زمزمه مى‏کنند. چرا انسان، از «طبیعت‏»، عقب‏تر بماند؟! «پس سیر گلستان‌ها، از آن چه کس باشد؟» پیوند خلق و خالق، از قطره دریا مى‏سازد و از هیچ، همه! قطره دریاست اگر با دریاست ور نه آن قطره و دریا، دریاست کاش بیش از آنکه از «خلق‏» حساب مى‏بریم، از «خالق‏» حساب ‏مى‏بردیم! شاید بتوانیم سیماى واقعى خود را از مردم بپوشانیم و عمرى «نقش‏» بازى کنیم، ولى از خدا که نمى‏توانیم!... بندگان خدا، نه پاداش دهنده‏اند، نه عقوبت‌کننده. حساب ما با پروردگارمان است، او که از نهان و آشکار و درون و بیرون‌مان آگاه است، اوکه همه‌ی جهان، محضر اوست و اهل معصیت، در «محضر» او، عصیان ‏مى‏کنند و چه زشت و شرم‏آور! وقتى انسان‌ها، در انجام یک خلاف، از یک ناظر بى‏طرف و حتى از حضور یک کودک هم شرم کرده، حساب مى‏برند، سبک شمردن خداست‏که او را به حساب نمى‏آورند. آیا اگر خدا بداند و بفهمد و ببیند (که مى‏داند و مى‏بیند) مایه‌ی خجلت و شرم نیست؟! به دنبال «خدا فراموشى‏»، «خود فراموشى‏» است، و در پى خودفراموشى، باختن زندگى و سوختن جاودانه در دوزخ عقوبت. کسى که خود را فراموش کند، چگونه انتظار «رشد» و فلاح و رستگارى‏ و تزکیه مى‏تواند داشته باشد؟ «خود آگاهى‏»، کیمیاى گرانبهایى است که تضمین کننده‌ی رستگارى ‏انسان است. باید لحظه‏اى اندیشید: در طاعت‏ خدایى یا در نافرمانى او؟ بنده‏اى یا آزاد! هرگز مباد، که خدا تو را در حال انجام حرام ببیند! خدایى که دیده‏ نمى‏شود، ولى مى‏بیند، خدایى که هیچ جا نیست، ولى همه جا حضور دارد، خدایى که حتى نگاه‌هاى تو را مى‏بیند و نیت‌هاى تو را مى‏فهمد و از انگیزه ‏و محرک نگاه‌هایت هم خبر دارد! و چه غافلانه مى‏چرند، برخى از خود فراموشان، در دشت مسموم گناه! من تماشاى تو مى‏کردم و غافل بودم کز تماشاى تو، جمعى به تماشاى منند! و این، حال و روز همه‌ی کسانى است که مى‏پندارند زرنگند و هوشیار، که‏ خطا و خلاف مى‏کنند و رد پایى بر جاى نمى‏گذارند. روزى که «اسناد الهى‏» رو شود، معلوم مى‏گردد که چه کسى چه کاره‏است. و... آن روز، چه «آبرو»‌هایى که بر خاک رسوایى مى‏ریزد! شرم و حیا هم خوب چیزى است؛ البته شرم از گناه در محضر دوست و پیش چشم بیناى او. شرمى عاقلانه و حکیمانه است، شرمى هم جاهلانه و احمقانه. آنچه در منابع دینى از آن به عنوان «حیاى عقل‏» و «حیاى حمق‏» یاد شده، اشاره به این دو گونه شرم است. شرم از سؤال کردن و آموختن، موجب مى‏شود در جهل بمانیم. اینگونه خجالت کشیدن هم، نابخردانه است و مانع رشد علمى و عقلى ‏مى‏شود. ولى... نوعى خجالت کشیدن، مانع فساد و تباهى و بد فرجامى است.آرى، شرم از گناه و زشتى! خداى ستار العیوب، در خلوت و جلوت و تنهایى و جمع، با ماست و ازضمیر و ظاهر ما، از سر و علن ما، از گفتار و نیات ما آگاه است. فرشتگان الهى که مامور ثبت و ضبط اعمالند (کرام الکاتبین) آنان هم ‏زودتر از همه، از نیک و بد ما مطلع مى‏شوند. شرم از خدا، شرم از فرشتگان ‏«رقیب و عتید»، شرم از خویش و وجدان خویش، عامل باز دارنده از فروافتادن در لجن‌زار گناه است. بزرگان دین، از «حیا» با عناوینى همچون: پوشش زیبا، کلید نیکی‌ها، جامه‌ی عیب‌پوش، سر رشته‌ی مکارم، پدید آورنده‌ی عفاف، نشانه‌ی دیندارى، نام‏برده‏اند. در حدیث است: از ضرب‌المثل‌هاى انبیاى پیشین، جز این سخن مردم‏ چیزى نمانده است که: «هرگاه بى‏شرم شدى، هر چه خواهى کن!» یعنى شرم و خجالت، سد دفاعى و خاکریز مستحکمى در برابر گناه ‏است. این، همان «شرم مقدس‏» است، که قطره‏اى از آن، شعله‏هاى ‏سرکش شهوت و معصیت و نفسانیات و هوس‌ها را فرو مى‏نشاند. امام سجاد علیه‌السلام فرمود: «از خدا بترس، که بر تو تواناست، و از او حیا کن، که به تو نزدیک‏است.» (5) در کاوش از گنج وجود، هر چه وقت ‏بگذاریم، مى‏ارزد. بدون این ‏شناخت، با دستانى تهى از حکمت و قلب‏هایى بى‏فروغ بینایى زندگى‏خواهیم کرد. و چه وحشتناک است‏ حیات در ظلمت و زیستن در جهالت!   سپاس، نشانه معرفت سپاس بر نعمت و نیکى، نشانه‌ی «وجدان بیدار» است. تا «نعمت‏» را نشناسى و به صاحب نعمت، «معرفت‏» پیدا نکنى، زبان‏ سپاس و حالت‏ شکر پیدا نخواهى کرد. پس، اولین گام براى ورود به مرحله‌ی «شاکران‏»، نعمت‏شناسى است. احساس انسانى و شعور بشرى و عاطفه و وجدان، حکم مى‏کند که ازنعمت دهنده، سپاسگزار باشى. چشمى حقیقت‏بین و نعمت‏شناس لازم‏است تا انسان، خود را غرق نعمت‌ها ببیند. زبانى شاکر و قدرشناس باید، تا حق احسان‌ها را ادا کند. وقتى من و تو، به راحتى در مقابل نیکى و احسان هم‌نوعان خود، به ‏سپاس و تشکر مى‏پردازیم، حق سپاس الهى بر ما پیشتر و بیشتر است،آن هم پیوسته و لحظه به لحظه. به قول سعدى: «هر نفسى که فرو مى‏رود، ممد حیات است و چون برمى‏آید، مفرح ذات؛ پس در هر نفسى دو نعمت موجود است و بر هر نعمتى ‏شکرى واجب!» براستى هم «از دست و زبان که برآید، کز عهده‌ی شکرش به در آید؟». «سپاس زبانى‏» یک مرحله است، «شکر عملى‏» مرحله‌ی بالاتر. وقتى همه‌ی قدرت و توانایى جسمى و فکرى ما موهبت الهى است، شکرعملى آن، بکارگیرى این نعمت در مسیر رضاى صاحب نعمت است. چه بسیار کسانى که با نعمت‏هاى خدادادى، «گناه‏» مى‏کنند و آنچه را که باید وسیله‌ی «طاعت‏» گردد، ابزار «عصیان‏» مى‏سازند. چه ناسپاسى ‏بزرگى! کسانى هم هستند که اگر از چشم و گوش و دست و پایشان معصیتى ‏سر زند، شرمگین و سرافکنده مى‏شوند و از اینکه «داشته‏»هایشان غرور آفریده و مایه‌ی غفلت گشته است، تازیانه وجدان عذابشان مى‏دهد. کمترین عقوبت الهى براى ناسپاسان، از کف رفتن نعمت است. این محنتى که مى‏کشم از تنگى قفس کفران نعمتى است که در باغ کرده‏ام سپاس خدا، نشانه و سند حق‌شناسى و صداقت در ادعاى «خدا دوستى‏» است. با روى‌گردانى از صاحب نعمت‏ خویش، سند بى‏معرفتى خویش را امضا نکنیم و با خداى خود، صادق و رو راست ‏باشیم و براى او که در «خدایى‏» کامل است، ما هم «بنده‌ی خوب‏» باشیم. صداقت، گوهر نفیس و کمیابى است. راست‌گفتن، راست‏بودن، غل و غش نداشتن، ادعا را با عمل یکى‏ساختن، باطن را با ظاهر، گفتار را با رفتار یگانه کردن، اینها نشانه‏هایى از«صدق‏» است. صداقت و یک‌رنگى خصلت ارزشمندى است، با خدا، با مردم، با دوست، با همسر، با فرزندان، با همکاران،... حتى با «خود». به خود دروغ گفتن و خود را فریب دادن، نامردى است. خدا را هم‏ نمى‏توان فریفت و براى او نقش بازى کرد! مدعى «خود دوستى‏» هم، باید به زیان خود کار نکند و با دست ‏خود، عاقبت و سرنوشت‏ خود را خراب نسازد، سرنوشت و سرانجامى که به دنیا ختم نمى‏شود و «آخرت‏» هم سهمى از آن دارد، سهمى مهم‌تر و اساسى‏تر! اگر با خودمان صادق باشیم، «گناه‏» نمى‏کنیم، چرا که گناه، پرونده‌ی ما را براى «روز حساب‏» سنگین مى‏کند و پاسخ‌گویى ما را بر عملکردمان ‏دشوارتر مى‏سازد. خدا از چه کسانى راضى است؟ چه کسانى را مى‏پسندد و دوست دارد؟ افراد «محبوب‏» در نظر خداوند چه کسانى‏اند؟ آیا تا به حال به اینها اندیشیده‏ایم؟! اگر در «محبت‏خدا» صداقت داریم، باید در جلب رضایت و پسند او بکوشیم. وگرنه...   پ.‏ن: 5) خف الله لقدرته علیک، و استحى منه لقربه منک، (بحارالانوار، ج‏68،ص‏336).   پ.‏ن کیمیا: ببخشید که یه خورده طولانی شد، جای برش نداشت؛ نظمش به هم می خورد.