گامی در مسیر (به بهانه‌ی ماه مبارک رمضان)(5)

    در قلمرو دل دنیاى شگفت و اسرارآمیز دل و نقش اثرگذار آن در زندگى و ضرورت مراقبت از حالات قلبى وروحى را در این بخش مى‏خوانید. قلمرو دل‏ها، دنیایى است هم آشنا، هم غریب و مهجور که شناخت آن ‏ضرورى است و نورافشانى به راه‏ آن، ضرورى‏تر.   مثل آینه چرا همیشه به فکر درمان جسم؟ مگر «جان‏» بیمار نمى‏شود که مداوایش کنیم؟ خدا، بیش از «برون‏»، به «درون‏» مى‏نگرد و بیش از «قال‏»، به «حال‏». او مشترى دل‌هاى با صفاست، دل‌هایى بى‏کینه و حسد، بى‏غرور و خودپسندى. دل نیز کور مى‏شود، همچون دیده. دل نیز کدر مى‏شود و غبارآلود، مثل آیینه‌ی غبارگرفته. دل نیز سخت مى‏شود، همانند سنگ. دل نیز بسته و قفل مى‏گردد، هم‌چون درب. اگر سنگ‌دلان، کوردلان، بیماردلان و تیره‌دلان، ندانند که دچار چه ‏آفت و گرفتار چه دردى هستند، این خود، بزرگ‌ترین درد و بیمارى است! گاهى دل، بت‏خانه مى‏شود، و تو مى‏پندارى که خدا در خانه‌ی دلت جاى‏گرفته است. گاهى دل، بیمار مى‏گردد و حتى لذیذترین معارف وحى و نکته‏هاى ‏«عبرت‏» و «هدایت‏» هم در کام جان، مزه نمى‏کند و گرانبهاترین گوهرها نیز، به مزاج آن نمى‏سازد. چه مى‏توان کرد با دلى که هیچ زاویه‏اى از آن، پذیراى نور حقیقت ‏نیست؟! همانطور که خانه را از غبار و آلودگى پاک مى‏کنى و مرتب مى‏سازى تا پذیراى مهمان عزیزى باشى، خانه‌ی دل را هم باید از «ریا» و «گناه‏»، گردگیرى کنى. چند مشت «آب توبه‏»، صورت جان را جلا مى‏دهد و «دیده‌ی دل‏» را شفاف مى‏سازد. دل‌هاى زنگار گرفته، نمى‏تواند آینه‏اى باشد که «نور یقین‏» در آن ‏انعکاس یابد. وقتى دست و لباس چرک را مى‏شوییم، چرا «دل آلوده‏» را تطهیر نکنیم؟ و چه دنیاى شگفتى است این «دنیاى دل‏»! اگر «امیر» آن نباشى، «اسیر»ش خواهى شد. و اگر «خدا» را مهمانش نسازى، «شیطان‏» آن را اشغال خواهد کرد. آنچه در «دل‏» و «اندیشه‏» جاى مى‏گیرد و جزو باورها و دیدگاه‌هاى ‏انسان مى‏گردد، اغلب از راه «دیدن‏» و «شنیدن‏» است. اگر قلب، خانه‏اى باشد که جایگاه عقیده است، «چشم‏» و «گوش‏»، دو پنجره است که از بیرون، محتواها و مفاهیم و مضامینى را وارد این خانه ‏مى‏سازد. پس براى داشتن «درون‌مایه‏»هاى متعالى و سالم، باید به کنترل و مراقبت از این دو دریچه و روزنه پرداخت. «دربانى دل‏» یعنى این. آنچه مى‏خوانیم و مى‏شنویم و مشاهده مى‏کنیم، در دل و ذهن ما اثر مى‏گذارد. کتابچه‌ی دل ما، از واژه‏ها و تعبیراتى مثل دیده‏ها و شنیده‏ها نگاشته ‏مى‏شود. خمیرمایه‌ی محتواى این کتاب درونى، از همین مسموعات و مشاهدات تشکیل مى‏گردد. (1) وقتى «چشم‏» و «گوش‏» و به تعبیر دیگر آنچه مى‏بینیم و مى‏شنویم، در شکل‌دهى فکر و اخلاق و شخصیت و باورهاى ما تا این حد مؤثر است،آیا رواست که این دو پنجره، بى‏حفاظ و مراقبت در برابر هر سخن و صحنه‏ و نوشته و فیلم و صدا و... باز باشد؟ عارفان بزرگ، نسبت‏ به آنچه بر دل وارد مى‏شود و آنچه بر ذهن‏ها القاء مى‏گردد، مراقبت داشته‏اند و یکى از عوامل رسیدن به آن رشد روحى ومعنوى را «نگهبانى دل‏» دانسته‏اند. تعبیرشان این بوده است که ما «بواب‏قلب‏» و دربان دلمان بوده‏ایم که به این جا رسیده‏ایم. کیست که به صفاى باطن خود علاقه داشته باشد، اما نسبت‏ به ‏«واردات قلبى‏» بى‏توجه باشد؟ و کیست که به سلامت فکرى خود اهتمام ورزد، اما حفاظت و کنترلى ‏نسبت ‏به آنچه در معرض چشم و گوش او قرار مى‏گیرد، نداشته باشد؟ مراقب درها و پنجره‏هایى باشیم که به روى دلمان باز مى‏شود!...   حفاظت از حریم دل هم نور و نسیم، از رخنه‏ها و روزنه‏ها عبور مى‏کند، هم غبار و گرد و خاک! کسى که در اندیشه پاک نگه‌داشتن دل خویش از وسوسه‏هاى شیطان ‏و هواى نفس و آلایش‌هاى دنیا زدگى و خدافراموشى است، باید رخنه‏هاى ‏ورود این آلودگى‏ها را به قلب خود ببندد. سیلاب، از کمترین شکاف، نفوذ مى‏کند و خانه‏اى را ویران مى‏سازد. غبار و دود و هواى آلوده، از منفذهاى کوچک نیز عبور مى‏کند و فضا و دیوار را تیره و آلوده مى‏کند. بارانى که بر سقف خانه‏اى مى‏بارد، وجود کمترین شکاف و ترک در پشت‏بام، موجب چکه کردن آب و گاهى فرو ریختن سقف مى‏شود. باید دل را نسبت ‏به ورود «هوس‏»، عایق‏بندى کرد. در بستن منافذ و شکاف‌ها و رخنه‏هایى که از آن‌ها انگیزه‏هاى گناه به ‏خانه‌ی دل راه مى‏یابد، هرچه دقت و محکم کارى شود، خوب است. مال‌دوستى، جاه‏طلبى، شکم‌بارگى، حرص و طمع، هر کدام مى‏تواند مثل رخنه‏اى، «غبار حرام‏» و «دود گناه‏» را به درون زندگی‌ها وارد کند. شهوت سیرى‏ناپذیر، رخنه‏گاه ابلیس در «حریم قلب‏» و آشیانه‌ساختن و ماوا گرفتن در آن است. کسى که نتواند «تمنیات‏» خود را کنترل کند و بر خواسته‏هاى دل مهار بزند، در برابر هجوم سیلاب، مصون نیست. کسى مى‏تواند در مقابل «هجوم فرهنگى‏» مقاومت کند که به سد دفاعى «تزکیه‌ی نفس‏» مجهز باشد. خودسازى، از این رهگذر بر هر جوان ضرورى است. هر چند به محدودسازى خویش مى‏انجامد، ولى «مصونیت‏»، ثمره‌ی آن است، میوه‏اى شیرین ‏و سعادت‌آفرین. فیض کاشانى که از کارشناسان روح و جان آدمى است و «نفس‏شناس‏» چیره‌دستى است، مى‏گوید: «درگیرى بین سپاه فرشتگان و شیاطین و کشمکشى که در میان این دو در میدان قلب بر پاست، تا وقتى است که قلب، دریچه‌ی خود را به روى‏ یکى از این دو نیرو بگشاید...»(2) اگر قلب را همچون قلعه‏اى بدانى، شیطان هم دشمنى است که براى‏ ورود به آن مى‏کوشد. فرشتگان نگهبان این قلعه‏اند. اما... وقتى با «جنود ابلیس‏» همکارى و همراهى کنى و دل را براى ورودشان مهیا سازى، دیگر فرشتگان نگهبان آن نخواند بود، چرا که تو و دشمن با هم ساخته‏اید و کار دل را ساخته‏اید!... علاء بن زیاد گفته است: «قلب، مثل خانه‏اى است که دزدى از آن‏ مى‏گذرد. اگر چیزى باشد بر مى‏دارد، وگرنه مى‏رود. قلب خالى از هواى هم ‏هرگز مورد نفوذ و دستبرد شیطان قرار نمى‏گیرد.» (3) کدام قلعه است که همچون دل‌هاى ما، رها و بى‏حفاظ است؟ کدام خانه مثل قلوب ما، این‏چنین بى در و پیکر است؟ چه کنترل و نظارتى بر ورود و خروج‌هاى قلبمان داریم؟ اگر غفلت‌زده و بى‏خیال باشیم، دشمن جان خدایى ما، هوشیار و بیدار است و تاراجگر. آیا راه‌هاى ورود و عبور شیطان به دل‌هایمان را بسته‏ایم؟ آیا خانه‌ی دلمان را از کالاهاى هوس برانگیز ابلیس، مانند حرص، حسد، غضب، تکبر، طمع، شتاب، بخل، تعصب، بدگمانى، دنیازدگى، شکم‌بارگى ‏و... خالى کرده‏ایم تا از گزند «عبور سارقانه‏»اش مصون باشیم؟ اگر درونى غیر مهذب و قلبى غیر مصفا داریم، چه تضمینى است که‏ «نفس اماره‏» طمع به لغزاندن ما نبندد؟ هم «نفحه‌ی رحمانى‏» بر گوش جانمان مى‏دمد، هم «نفثه‌ی شیطانى‏»، تاگوش جانمان شنواى کدام «دعوت‏» باشد! (4) و ما به کدام یک از دو حریف ‏عقل و نفس، میدان دهیم. اگر «عقل‏» را مشاور خودت کنى، حریف «نفس‏» مى‏شوى. وگرنه، این ‏دشمن درونى و خانگى، خیلى قوى‏تر از تو را به خاک نشانده است. اگر حیله‏هاى نفس را نشناسى، چگونه مى‏خواهى بر آن غلبه کنى؟ اگر خود را آزاد در اختیار وسوسه‏هاى نفس قرار دهى، چگونه امید دارى‏که از زنجیرهاى اسارتش در امان بمانى؟ وقتى نتوانى بر مرکب چموش «غضب‏» مهار بزنى، با مغز بر زمینت‏ مى‏کوبد. وقتى قوه‌ی «شهوت‏» را در کنترل نداشته باشى، رسوایت مى‏سازد! اگر دل را از حسد، ریا، عجب، خودخواهى، تکبر، بدگمانى و حرص، پاک‏کنى، شیطان از کدام راه مى‏تواند وارد قلعه‌ی قلبت ‏شود؟ اینها هر کدام، گذرگاه پیدا و پنهان رخنه‌ی ابلیس به درون توست. گاهى «تکبر»، نمى‏گذارد در مقابل «حق‏»، تسلیم شوى. گاهى هم «خودپسندى‏»، مانع مى‏شود که «عیب‏» خود را ببینى و از تذکر و هشدار یک دلسوز و خیرخواه، بهره بگیرى. کسى که خارى را در چشم دیگران مى‏بیند، اما درختى را در دیده‌ی‏ خویش نمى‏بیند، گرفتار «کوردلى‏» است. این محصول همان «حب نفس‏» و «خودخواهى‏» است. آرایش ظاهر براى «مردم‏»، چه سود خواهد داشت؟ وقتى که خودت و خدایت مى‏دانید که در باطن چه خبر است! آنکه روحیه‌ی «تواضع‏» دارد، حرف حق را مى‏پذیرد، از انتقاد استقبال ‏مى‏کند، نصیحت‏ خیرخواهانه‌ی یک دوست ‏خوب یا مربى دلسوز را به دیده‌ی ‏منت مى‏گذارد و سپاسگزار او مى‏شود. چه کسى گفته که ما بهترین و بى‏عیب‏ترین هستیم؟ چرا بى‏شکیبى و تحمل‌ناپذیرى و کم‌ظرفیتى نشان دهیم که «راه‏خیر» را به روى خودمان ببندیم؟! کیست که بى‏نیاز از «تذکر» باشد؟   پ.ن: 1) امام على‏علیه السلام: القلب مصحف البصر (دل کتاب چشم است). میزان الحکمه،ج 8،ص 212. 2) محجة البیضاء، ج 3، ص 32. 3) همان، ص‏33. 4) ما من مؤمن الا و لقلبه اذنان فى جوفه: اذن ینفث فیها الوسواس الخناس، و اذن ینفث فیها الملک، فیؤید الله المؤمن بالملک. (میزان الحکمه، ج‏8،ص‏226).