گامی در مسیر (به بهانه‌ی ماه مبارک رمضان)(8)

    طعم محبت «عشق‏»، اکسیرى است که دل‌ها را قیمتى مى‏سازد. هر عضوى، عیب خاص خود را دارد. چشم معیوب، نابیناست و گوش معیوب ناشنوا. عیب دست و پا، کج‏بودن و فلج‏بودن است، اما عیب «دل‏»، تهى بودن از «محبت‏» است. محبت، دل را مقدس و با ارزش مى‏سازد، اما کدام محبت و عشق‏ نسبت‏ به چه چیز و چه کس؟ خانه‌ی دل، باید در اختیار محبتى قرار گیرد که محبوب، ارزش عشق‏ورزیدن و دل‌دادن و جان‌باختن و از خودگذشتن را داشته باشد. این کلام، شعر و توصیف نیست، حقیقت زندگى و حقیقت‏دیندارى ‏است. اسلام، «مکتب حب‏» و آیین «عشق ورزى‏» است، اما نسبت ‏به آنکه‏ بیرزد. اگر «معرفت‏»، پایه‌ی «محبت‏» باشد، محبوب برتر، محرم راز و انیس دل ‏مى‏شود. «دل سرا پرده‌ی محبت اوست...» کسى عاشق خدا مى‏شود که خدا را بشناسد، خوبی‌ها، احسان‌ها، نوازش‌ها، بزرگواری‌ها و نعمت‌هایش را بشناسد. و گرنه، از جان بى‌معرفت، چه انتظارى براى «عشق خدا» داشتن و«محبوب برین‏» را برگزیدن؟! قلب سلیم از کدورت‌هاى خودخواهى و غرور، مى‏تواند بسترى براى ‏استقرار «محبت عارفانه‏» باشد. دلى که پر از تمنیات شیطانى و عشق به کامجویی‌هاى حیوانى باشد، دیگر ظرفیتى براى عشق پاک و آسمانى نخواهد داشت. اگر کسى راست ‏بگوید که عاشق خدا و اولیاء الله است، این عشق ‏صادق او را مى‏سازد و مى‏پرورد و پیراسته و آراسته مى‏کند و به هم‌سویى وهم‌خطى و هم‌گامى و هم‌دلى با محبوب مى‏کشاند. اما... کجاست آن عشق صادق، و آن صداقت در عشق؟! دلى که طعم محبت‏ خدا و اولیاء را بچشد، محال است که جایگزین‏ دیگرى براى آن برگزیند. این سخن امام سجاد علیه‌السلام در «مناجات محبین‏» است که: «خدایا کیست که طعم شیرین محبتت را چشید و جز تو محبوب دیگرى‏ برگزید...»(16) گرچه عشق، کمى بدنام و متهم شده است، ولى اگر «معشوق‏»، شایسته ‏و ارزنده باشد و عشق، «صادق‏» و راستین، مى‏تواند سازنده‌ی انسان و زلال‏کننده‌ی روح و بالابرنده‌ی جان باشد. عشق، به همرنگى و همراهى مى‏کشاند. و ایثار و گذشت و فداکارى‏ مى‏آورد. عشق، رهاکردن «خود» و خواسته‏ها و پسندهاى خود، در پاى «اراده‌ی ‏محبوب‏» و «پسند معشوق‏» مى‏آموزد. ولى... تا آن محبوب و دلبر، چه و که باشد. سخن از «محبت‏خدا» بسیار گفته مى‏شود، ولى این گوهر نفیس کجا و نزد چه کسى است؟ اولیاء الهى، پیوسته از خدا، این عشق را خواسته و آرزو کرده‏اند. راستى!... چه لذتى دارد که انسان هم عاشق خدا باشد، هم معشوق او. هم حبیب باشد، هم محبوب، محبت دوجانبه و از دو سو (یحبهم ویحبونه).(17) اگر ذره‏اى از آتش این عشق در خرمن جان افتد، مى‏سوزاند و خاکستر مى‏کند و از عاشق، سلب جهت کرده، عقربه‌ی دل و جانش را رو به سوى ‏معشوق مى‏گرداند. امام عارفان و عاشقان، حضرت سجاد علیه‌السلام در «مناجات محبین‏» مى‏فرماید: «خدایا! از تو محبت دوستدارانت را مى‏خواهم و عشق هر کارى که مرا به‏ قرب تو برساند. مى‏خواهم که عشق خودت را نزد من محبوب‏تر از جز خودت قرار دهى، عشقم را به تو، رهنماى به سوى رضوانت قرار دهى و اشتیاقم را به تو، عامل ترک گناه سازى. خدایا!... منت نه، به من بنگر، با چشم دوستى و نگاه عاشقانه مرا بنگر، از من روى بر مگردان...».(18) آیا عشقى که انسان را به «رضاى الهى‏» بکشاند و شوقى که از «عصیان‏» باز دارد، سازنده نیست؟! خدایا، جرقه‏اى از این آتش در جانمان بیفکن، تا بسوزیم و بسازیم و به‏ مقام «رضا» برسیم و «قرار» بگیریم. «رضا»، ثمره‌ی محبت است. «محبت‏» هم میوه‌ی درخت‏یقین است. از برجسته‏ترین خصال اخلاقى و سلوک روحى، «رضا» است. آنکه در پس جلوه‏هاى ظاهرى دنیا و صحنه‏هاى مشهود و علل و اسباب پیدا، به تدبیر و اراده‏اى پنهان هم عقیده دارد و «مشیت الهى‏» رادر وراى تقدیرات مى‏بیند، نسبت‏ به آنچه پیش مى‏آید، با خوش‏بینى ‏برخورد مى‏کند. صاحب «رضا» از آرامش روحى و طمانینه برخوردار است. کسى هم که به زمین و زمان و خدا و خلق خدا بدبین است و به دیده‌ی ‏«عدم رضا» مى‏نگرد، پیوسته در رنج و حزن و اندوه است. آنکه «یقین‏» و «محبت‏» دارد، «رضا» هم دارد، حتى از رنج و بلا، «لذت‏» هم مى‏برد. این دیگ ز خامى است که در جوش و خروش است چون پخته شد و لذت دم دید، خموش است ریشه‌ی بسیارى از افسردگی‌ها و غصه‏ها، کمبود یا نبود ایمان و یقین و عشق به حیات و حیات‌آفرین است. این کاستى، سبب مى‏شود آدمى خود را از کائنات، «طلبکار» بداند و چون چرخش روزگار به کام دل و بر وفق‏ مرادش نباشد، زبان به گلایه و شکوه بگشاید. اولیاء خدا راحت جسم و جان را در گوهر «رضا» مى‏جستند. به فرموده‌ی مولایمان على‏ علیه‌السلام: «ارض، تسترح‏»(19) ! راضى باش، تا راحت و آسوده شوى. در معیشت و رزق و روزى هم، آنکه به قسمت‏ خدایى رضا باشد، آسوده‏دل و راحت است. آنکه راضى نیست، اندوه‌هاى جانکاه دارد. ثمره‌ی قلبى و آثار مشهود و محسوس رضا، راحتى جسم و جان است واین کلام حضرت صادق‏ علیه‌السلام است. چه دارویى ثمربخش‏تر از «رضا»، براى غم‌زدایى سراغ دارید؟ به فرموده‌ی امام على ‏علیه‌السلام: «الرضا ینفى الحزن‏»(20) رضامندى، اندوه را مى‏زداید. بندگى خدا کردن و به ولایت او گردن نهادن و محبت او را در عمق جان‏داشتن و به وعده‏ها و گفته‏هاى حضرت حق، باور و یقین داشتن، بوستان‏ وجودمان را از گل‌هاى «رضا» خرم مى‏سازد. و اگر «او» از انسان راضى باشد و چیزى را براى وى بپسندد، چه لذتى‏ بالاتر از رضامندى به رضاى حق؟! یکى درد و یکى درمان پسندد یکى وصل و یکى هجران پسندد من از درمان و درد و وصل و هجران پسندم آنچه را جانان پسندد   مشکله کمبود ایمان عقیده‏اى که در زندگى نقش نداشته باشد، تنها «دانستن‏» است، نه ‏«باورداشتن‏». دانستن هم به تنهایى کارساز نیست. پشتوانه‌ی «ایمان‏» است که «علم‏» را تاثیرگذار مى‏کند. اگر عقیده به خداى «دانا، بینا، شنوا»، ما را به دورى از گناه و پرهیز از پستى وادار نکند، پس چه فرقى است میان «خدا باور» و «خدانشناس‏»؟ بشر عادت دارد که «محسوس‏» را بیشتر باور کند تا معقولات‏ نامحسوس و حقایق نامرئى و نامشهود را. پیامبران نیز همین مشکل را با مردم «ظاهربین‏» داشتند. چرا جلوه‏هاى حقیقت، براى حضرت على‏ علیه‌السلام چنان روشن است که ‏مى‏فرماید: «اگر پرده‏ها کنار رود، بر یقینم افزوده نمى‏شود»؟(21) و چرا آن دیگرى مى‏گوید اگر خدا را در آزمایشگاه یا زیر چاقوى جراحى‏نبینم، نمى‏پذیرم؟! آن «ایمان به غیب‏» است و این «مادى‌گرى‏». مشکل جوانان ما، امروز، ضعف اطلاعات دینى و معلومات مذهبى ‏نیست، چون «معلومات‏»، خیلى کارساز نیست، از این جهت هم چندان‏کمبود نیست. آنچه کمبود داریم، «ایمان مذهبى‏» است. شیاطین جن و انس نیز همین گوهر را هدف غارت و شبیخون قرارداده‏اند. اگر «باور» آسیب ببیند، رفتارها آسیب دیده است، چون هر کس به‏گونه‏اى عمل مى‏کند که باور کرده است. خدا باورى، خداترسى مى‏آورد. ایمان به معاد و حساب قیامت، محصولى جز تقوا و تعهد ندارد. پس، گام مهم، تقویت‏ بنیان عقیده و ایمان است. ظرف دل‌ها اگر با ایمان و یقین پر شود، محل نزول برکات الهى است، واگر با تردیدها و هواها و بى‏قیدى‏ها انباشته گردد، پایگاه و جایگاه شیطان ‏خواهد شد. در پاک‌سازى این «پایگاه‏» و افشاندن بذر ایمان، در این «مزرعه‏»، خود شما نیز سهمى دارید و نقشى. تزکیه‌ی نفوس و تقویت تعقل و بالا بردن سطح درک و دید، بر عهده‌ی‏کیست؟ خودتان یا دیگران؟ یعنى خودتان در این زمینه مسؤولیتى ‏ندارید؟ «کتاب‏»، یکى از ابزار تجهیز خویش به بینش و باور است. «علم و عمل‏» نیز دو بال پرواز است، یکى پشتوانه است، دیگرى‏ چاشنى تاثیرگذارنده و پیش‌برنده. «آموختن‏»، و پیوسته معلومات جدید فراگرفتن و در جریان دیدگاه‌هاى ‏نو و دانش‌هاى جدید و تجربه‏هاى موفق دیگران قرار گرفتن، ضرورت‏ توفیق در امر خودسازى است. هیچ لحظه نباید احساس کنیم که از آموختن بى‏نیازیم، چه آموزش نکات علمى، چه شیوه‏هاى عملى و تجربى‏ و چه معارف دینى و سلوک اخلاقى و عرفانى. وقتى راه و مسیر رشد و تعالى، باز است و طولانى، چرا قناعت‏ به اندک و ناچیز؟ افزون‏طلبى در دانش و تجربه، یک ارزش است. و قناعت در علم و کسب فضیلت نیز، یک ضد ارزش. خدا نکند که برداشتنى‏ها را گذاشته باشیم و بگذاشتنى‏ها را برداشته‏ باشیم! درس بزرگ «رهایى از تعلقات‏» را اگر نیاموخته باشیم، پیوسته مشکل‏ خواهیم داشت و هر قدم دامى و هر لحظه خطرى ما را تهدید مى‏کند و «مال‏» به عنوان یک لغزش‌گاه، سر راهمان کمین خواهد زد. ریشه‌ی بعضى لغزش‌ها و گناهان، «مسائل اقتصادى‏» است. «تقواى مالى‏» یعنى اینکه نسبت ‏به ثروت و مال، انسان حساب‌گر باشد که «از کجا مى‏آید» و «به کجا مى‏رود». چه بسیار کسانى که براى لقمه‌نانى به گناه مى‏افتند، یا براى افزایش‏ ثروت خویش، مرز «حرام‏» را زیر پا مى‏گذارند، و به «منطقه‌ی ممنوعه‌ی ‏اقتصادى‏» قدم مى‏نهند. حرام‌خوارى، اسراف، طمع، کسب حرام، درآمدهاى نامشروع، رشوه و ربا، کم‌کارى و تقلب، قاچاق‌فروشى و احتکار، گران‌فروشى و اجحاف در معامله و... ده‌ها از اینگونه لغزشگاه‌ها، همه معلول تن دادن و دل سپردن ‏به «نفس سیرى‏ناپذیر» است. مگر شکم، چه قدر گنجایش دارد؟ مگر عمر دنیوى ما چه اندازه است؟ آزاد، کسى است که از بندگى شکم آزاد باشد. تکاثر و ثروت اندوزى، به «تفاخر» مى‏انجامد و تفاخر به تکبر واستکبار. اسارت شکم نیز، انسان را ذلیل مى‏سازد. بدهکارى به شکم، بهتر از بدهکار بودن به مردم است. آیا نخوردن و مدیون شکم بودن، به حریت و آزادگى نزدیک‌تر نیست؟! آنکه اسیر شکم و شهوت است، با چه رویى مدعى آزادگى است؟ مگر مى‏توان با شکم پر و سیرى مفرط، به «مناجات نیمه شب‏» برخاست؟ انس با خلوت شب، گوهرى است که هرگز به برخورداران مرفه و تن‏پروران مشغول به عیش و نوش نمى‏دهند. حتى آنان که در پى «حال عبادت‏» و «خشوع در نیایش‏»اند، سعى‏مى‏کنند که به قول سعدى، اندرون از طعام، خالى داشته باشند تا در آن نور معرفت ‏بینند. زیستن براى خوردن نیست. بلکه خوردن براى زیستن، و زیستن براى‏ تلاش و عبادت و خدمت است. بزرگان گفته‏اند: «حکمت وعلم، در گرسنگى قرار داده شده، وجهل و معصیت در سیرى‏». این، به معناى دفاع از فقر نیست، بلکه گامى براى کنترل نفس و کم‏خورى و قناعت است، تا به «گناه اقتصادى‏» نیفتند. آنچه ارزش است، «کف نفس‏» اختیارى است.   پ.‏ن: 16) الهى! من ذا الذى ذاق حلاوة محبتک فرام منک بدلا... (مفاتیح‏الجنان،ص‏124). 17) مائده، آیه 54. 18) مفاتیح الجنان، ص 124، مناجات خمس عشره، مناجات نهم. 19) غررالحکم، ج‏2، ص‏171 (چاپ دانشگاه). 20) همان، ج‏1، ص‏112. 21) لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا (غررالحکم).   پ.ن کیمیا: از تاخیر پست مطالب، به خاطر پیش‌آمدن مشکل‌نمای کوچکی، عذر می‌خوام.