اخلاق معاشرت ( بخش آخر ) / ( به بهانه ماه مبارک رمضان )

صداقت« اى جان فداى آن که دلش با زبان یکى است ‏ » . و این همان  « گوهر صداقت ‏ » است که هر جا یافت‏ شود و در هر کس‏ تجلى یابد ، نفیس و ارزشمند است .بسیارى از ناهنجاریهاى رفتارى و اختلافات خانوادگى ومشاجرات میان دوستان و فامیلها ، و حتى تنشها و نزاعهاى سیاسى ، پدیده‏اى است که از  « بى‏صداقتى‏ »  و  « ناخالصى‏ »  به وجود مى‏آید .  و مگر« نفاق ‏ »  هم نوعى عدم صداقت نیست ؟ « فریب‏ » نیز ، جلوه دیگرى از ناراستى در گفتار و رفتار است و ... کم نیست  « طلاق ‏ » هایى که ریشه درعدم صداقت در مراحل اولیه ازدواج در اظهارات ،  ادعاها ،  وعده‏ها ، وانمود کردنها و پاسخهاست . با این حساب ، صداقت ، استوارترین ‏بنیانى است که دوستیها ، مشارکتها ، ازدواجها ،  مبارزات سیاسى و ... برآن استوار مى‏گردد و بدون آن ، همه این بنیانها در معرض فروپاشى وگسیختگى است. جلوه‏هاى صداقتکسى که در « گفتار » ، صادق و راست‏ باشد ، از  « دروغ‏ » پرهیز مى‏کند ، چه به شوخى چه جدى . کسى که در « دوستى‏ »  صادق باشد ،  به مقتضیات‏ دوستى پاى‏بند است و ایثار و فداکارى ، گذشت نسبت‏ به خطاها ، تحمل تندیها و جفاها ،  همکارى در گرفتاریها و نیازمندیها ،  همدردى‏ در مشکلات و غمها خواهد داشت . کسى که در « ایمان ‏» صادق باشد ، از نفاق و دورنگى و ریا دورى ‏مى‏کند. آن که در « زهد » ،  صادق باشد ، ریاکارانه و از روى مردم فریبى ، تظاهر به زهد و ساده‏ زیستى و ترک دنیا نمى‏کند . به قول سعدى :ترک دنیا به مردم آموزندخویشتن سیم و غله اندوزندآن که در پند و موعظه و تبلیغ و ارشاد صداقت داشته باشد ، عملش‏آینه حرفش و رفتارش شاهد گفتارش خواهد بود وگرنه به قول حافظ : « توبه فرمایان چرا خود ، توبه کمتر مى‏کنند ؟ » . و  « صدق در عهد »  وفاى به قولها و قرارها و تعهدات است . اینگونه صداقتها ، معیار و ملاک مسلمانى و نشانه نزدیکى فکرى وعملى به صاحب شریعت ،  حضرت رسول (ص) است ، که فرمود : « اقربکم منى غدا فى الموقف اصدقکم فى الحدیث و اداکم للامانة و اوفاکم ‏بالعهد ... » ;  (1) . نزدیکترین شما به من در موقف قیامت ، کسى است که راستگوتر ، امانت‏دارتر و باوفاتر به پیمان باشد . به فرموده پیامبر خدا (ص) : راستى در گفتار ،  تعهد نسبت‏ به امانت‏ مردم و وفا به پیمان ، نشانه  « صداقت ‏ »  و معیار قرب به آن حضرت است و هر که دروغگو ، خائن و بى‏وفا باشد ، از آن رسول صدق و امانت و وفا فرسنگها فاصله دارد .در صحنه اجتماعقوام هر جامعه ، به اعتماد انسانها به یکدیگر است . آنچه این بنیان ‏را استوار و مستحکم مى‏سازد ، صداقت انسانها نسبت ‏به هم است و اگرصدق و راستى از جامعه‏اى رخت‏ بربندد ، زندگیها هم دشوار  ، نا امن ، تلخ و نکبت‏ بار خواهد بود .  آیا شما همانطور که مى‏نمایید ، هستید ؟ آیا آنچه به دیگران نسبت‏ به افکار و روحیات و زندگى خویش‏ « وانمود »  مى‏کنید ،  « بود »  زندگى شما هم همان‏گونه است ؟  بایزید بسطامى گفته است :  « یا چنان نماى که هستى ،  یا چنان باش که‏ مى‏نمایى ! » . و این ، یعنى  « صداقت‏ » .اى درونت‏ برهنه از تقواوز برون جامه ریا دارىپرده هفت رنگ را بگذارتو که در خانه ، بوریا دارى.دو چهره‏ها نیز فاقد صداقت‏اند . آنان که ظاهر و باطنشان یکى‏ نیست و گفتار و رفتارشان به هم نمى‏خورد و رو در رو و پشت‏سر ، با دیگران برخوردى متفاوت دارند .  در ظاهر و پیش‏ رو ، اظهار ارادت و دوستى و اخلاص دارند ،  اما پشت‏سر ،  از غیبت و سخن‏چینى و تهمت‏ و  افشاى عیوب و تحقیر و توهین ،  پروا ندارند .  این گر نفاق نیست ،  پس ‏چیست ؟  امام باقر(ع) فرمود : « بئس العبد عبد یکون ذا وجهین و ذا لسانین ، یطرى اخاه شاهدا و یاکله ‏غائبا » ;  (2) . بد بنده‏اى است آن که دوچهره و دوزبانه باشد ، هنگامى که برادردینى‏اش را مى‏بیند ،  در حضورش تعریف و تمجیدش مى‏کند ،  ولى‏پشت‏سر  ( با غیبت کردن )  او را مى‏خورد !دو رویان ، هم در دنیا بى‏آبرویند ، هم در آخرت ، گرفتار عذاب‏الهى . زهد دروغى ،  طاعت‏ ریایى ، توبه غیر واقعى ،  انفاق و خرج‏کردنهاى ریاکارانه ،  چرب‏زبانیها و تملقهاى مردم‏فریبانه ، گندم ‏نمایى وجو فروشى و ... همه نشانه‏هایى از فقدان « گوهر صداقت ‏ » در زندگى‏ اجتماعى است .ادبیات غنى فارسى ، پر است از شکایتها و نالیدنها از دست‏ ریاکاران و سالوس‏ بازان و عوام ‏فریبان و دورنگى‏ها .  صورت زیبا به کار نمى‏آید ، سیرت زیبا مطلوب انسانهاى کمال‏طلب است . حتى آنان که‏ چهره‏اى به ظاهر با ایمان و مذهبى دارند ،  اما در رفتار اجتماعى  ، از هیچ‏ نیرنگ و تقلب و تخلف و دروغى پرهیز نمى‏کنند ،  آن طاعت و عبادت‏ هم به کارشان نخواهد آمد .  به گفته سعدى : طاعت آن نیست که بر خاک نهى پیشانى« صدق ‏» پیش آر ، که اخلاص به پیشانى نیست.و این مضمون حدیث است که :   به رکوع و سجود طولانى ‏اشخاص نگاه نکنید ،  چون به آن عادت کرده است . بنگرید به ‏راستگویى و امانت ‏دارى‏اش. (3) .با صادقانقرآن کریم ، فرمان مى‏دهد که  « با صادقان باشید »  ( کونوا مع‏الصادقین ) .  (4)  از سوى دیگر از برخى بزرگان و انبیاء ، با عنوان  « صدیق ‏» و « صادق ‏الوعد » یاد مى‏کند . لقب حضرت زهرا (ع) نیز  « صدیقه‏ »  بود . نعمت‏ صداقت نیز ، موهبتى است که از سوى خداوند به برخى داده مى‏شود و « صدیقین ‏ » ، همتراز با شهدا و انبیاء و صالحان به شمار آمده‏اند . به فرموده امام صادق (ع) ، سرلوحه دعوت همه پیامبران در مسایل ‏معاشرتى و اخلاقى ، « راستگویى‏ »   و « امانت‏دارى‏ »  بوده است :  « ان الله‏ عزوجل لم یبعث الانبیاء الا بصدق الحدیث و اداء الامانة الى البر و الفاجر.» (5) . باز از کلام آن حضرت است که : به حضرت اسماعیل ، از آن‏رو « صادق‏ الوعد » گفتند که با کسى در جایى قرار گذاشت و تا مدتى  ( یکسال ‏هم گفته‏اند ) همانجا منتظر ماند .  از این ‏رو خداوند او را صادق‏ الوعد نامید. (6) .صداقت ‏سیاسىصدق ، تنها به عنوان یک خصلت فردى ،  یا احیانا در معاشرتهاى ‏خانوادگى و دوستانه نیست .  در صحنه اجتماع و فعالیتهاى سیاسى و عملکرد شخصیتهاى مشهور هم مصداق و مورد پیدا مى‏کند .  گاهى کسانى براى خودنمایى و شهرت‏طلبى به مبارزه مى‏پردازند ، تا خود را به عنوان چهره‏اى انقلابى بشناسانند .  برخى هم از روى تعهد و تکلیف و سوز دینى و شعور انسانى مبارزه مى‏کنند . بعضى فریبکارانه شعار مردم دوستى و حمایت از خلق و دفاع ازمظلومین و محرومین مى‏دهند . برخى هم به راستى قلبشان براى مردم ‏مى‏تپد و صادقانه به مردم عشق مى‏ورزند و براى نجات و رستگارى و بهروزى آنان مى‏کوشند . برخى براى جلب حمایت مردم و جذب  « آراء » ،  به وعده دادن‏ مى‏پردازند و مردم را جذب مى‏کنند ،  برخى هم صادقانه براى اداى ‏وظیفه و خدمت‏ به جامعه در عرصه  « انتخابات ‏ » شرکت مى‏کنند .چه بسیار از جوانانى که فریب  « شعارهاى سیاسى ‏ »   و  « حرفهاى داغ وانقلابى ‏ »  را خورده و مى‏خورند و جذب کسانى مى‏شوند که فاقد صداقت‏اند . فعالیتهاى گروهکها در اول انقلاب در جذب جوانان و چهره بظاهر انقلابى برخى سران احزاب و سازمانهاى فلسطینى نیزشاهدى از همین نیرنگ بازیهاست .« صداقت‏ سیاسى‏ » ، آن است که عملکردها ، شعارها ، اهداف و جهت‏گیرى فعالان سیاسى ،  برخاسته از ایمان و الهام گرفته از تعهد و براى کسب رضاى الهى باشد و از هرگونه  « سیاسى کارى‏ »  و دروغ و جعل ‏و تهمت و کتمان حقایق پرهیز شود و استقامت‏ بر سر مواضع حق ، دستخوش کشاکش منفعت‏طلبى و خودمحورى نگردد . کسى که اهداف اصلى خود را در یک عمل سیاسى از دید مردم‏ پنهان مى‏کند و با  « مرحله‏اى عمل کردن‏ » ،  از جو صداقت عمومى ‏سوء استفاده مى‏کند و موقعیت موجهین را وجه ‏المصالحه امیال و اهداف خویش مى‏سازد و در نهایت ،  به  « خود »  بیش از  « حق ‏ » مى‏اندیشد ، « صادق‏ »  نیست .  صداقت ‏سیاسى آن است که کسى از شعار و منطق ‏ « هدف ،  وسیله را توجیه مى‏کند »  بهره نگیرد و در عملکرد سیاسى خود به ‏چارچوب شرع و حق و معیارها و ارزشها پایبند باشد .تفاوتى که میان  « سیاست علوى ‏ »   و شیوه معاویه بود ،  ریشه در همین‏مساله داشت . معاویه براى رسیدن به مقاصد خود از هیچ خلاف شرع ودروغ و تزویر و خیانتى ابا نداشت .  اما آنچه دست‏ حضرت على (ع) را بسته بود که نمى‏توانست همچون امویان رفتار کند ،  « تقید و تعهد به شرع  و حق‏ »   و  « صداقت ‏سیاسى ‏»  بود و آنچه سبب شد آن امام  راستین ،  حتى یک ‏روز هم بر سر کار بودن معاویه را تحمل نکند و على‏رغم‏ مصلحت‏اندیشیهاى برخى ،  او را کنار بگذارد ،  همان صداقت ‏سیاسى‏ بود ، وگرنه مى‏توانست تا محکمتر شدن پایه‏هاى حکومتش با معاویه ‏ « معامله سیاسى ‏ » کند ،  سپس او را برکنار کند . داشتن  « مواضع شفاف‏ » ، البته در عمل نه فقط در شعار ،  و پنهانى زد وبند نداشتن ،  از نمودهاى دیگر صداقت ‏سیاسى است .  على (ع) به‏نیروهاى نظامى خویش نامه مى‏نویسد که :  وظیفه من در مقابل شما آن‏ است که ( جز در مسایل نظامى و اسرار جنگ )  رازى را از شما پنهان ‏نکنم و شما را بى‏بهره نگذارم و حقى را از جاى خودش تاخیر نیندازم . شما هم تکلیف اطاعت و فرمانبردارى دارید .  (7) .صدق در گفتار و صداقت در کردار ،  انسان را محبوب دلها و مورد اعتماد مردم مى‏گرداند .  برعکس ،  تصنع و تظاهر و ریا و نفاق و دروغ ، هم فرد را در جامعه بى‏اعتبار و نزد خداوند ،  مطرود مى‏سازد ،  هم ‏پیوندهاى اجتماعى را مى‏گسلاند و جو بى‏اعتمادى پدید مى‏آورد . گذشته از آنکه خود انسانهاى دور از صداقت ،  دچار شخصیت دوگانه وتضاد شخصیت مى‏شوند و هنگام برملا شدن دروغ و نفاق و ریاکارى‏آنان ،  گرفتار رنج و عذاب ابدى وجدان مى‏شوند .  اما افراد صادق ، درستکار ،  بااخلاص ،  هم آرامش وجدان دارند و هم مطمئن‏اند که‏چیزى جز آنچه « مى‏نمایند » ، نیست ، تا از فاش شدن آن « چهره پنهان ‏» و« خبث درون‏ » ،  نگران باشند .آن را که حساب پاک است ، از محاسبه چه باک است !  ...پى‏نوشتها : 1) لئالى الاخبار، ج‏5، حدیث 253.  2) بحارالانوار، ج‏73، ص‏203.  3) اصول کافى، ج‏2، ص‏105.   4) توبه، آیه 120.  5) اصول کافى، ج‏2، ص‏104.   6) همان، ص‏105.   7) نهج‏البلاغه، صبحى صالح، نامه 50.