اخلاق معاشرت ( 18 ) / ( به بهانه ماه مبارک رمضان )

کارگشایىدر روابط اجتماعى ، کسانى بر دلها حکومت مى‏کنند که دلشان راخانه مهر و محبت مردم کرده باشند . برعکس ، آنان که « خود » را بیش ازهمه مى‏پسندند و « خود » را بیش از دیگران دوست دارند و آسایش و راحتى خود را بر دیگران ترجیح مى‏دهند ، نه نزد خدا و رسول اعتبارى‏ دارند ، نه در دل و جان مردم ، جایى و موقعیتى ! ...گوهر « خدمتگزارى به مردم ‏» ، تنها در دلهاى وارسته از منیت وخودخواهى یافت مى‏شود . خداى مهربان ، بندگانش را دوست دارد .کسانى را هم که به بندگان خدا خدمت و مهربانى کنند ، دوست مى‏دارد و این مقتضاى محبت و علاقه است .تا توانى به جهان ، خدمت محتاجان کن     به دمى یا درمى، یا قلمى یا قدمى!خدمت، سرمایه سرورىخیلى‏ها به سیادت و سرورى و عزت و محبوبیت علاقه‏مندند ، ولى راه به دست آوردن آن را نمى‏دانند . اصلا سخن را این گونه عنوان‏کنیم که :در دلهایمان چه اندازه « جا » براى دیگران باز کرده‏ایم ؟ در زندگیمان چه میزان وقت ، به مردم اختصاص داده‏ایم ؟ و ... اساسا تا چه حد به فکر مردم و مشکلات ، رنجها و اندوههاى‏آنانیم ؟شاید کسانى بگویند : ما خود ، گرفتاریهاى فراوان داریم . اگرگریستن است ، باید به حال خود بگرییم و اگر کمک است ، خود محتاج ‏به کمکیم ... ولى ... ایثار و فتوت و جوانمردى چه مى‏شود ؟اگر مسائل و مشکلات مسلمانان برایمان اهمیتى نداشته باشد که ‏اصلا مسلمان نیستیم ! چون که مسلمانى تنها به اسم و شناسنامه و نماز نیست . بخش عظیمى از محتواى اسلام را نوعدوستى ، ایثار ، خدمت‏ به ‏دیگران ، کمک به درماندگان ، کارگشایى براى مشکلات مردم و قضاى ‏حاجت گرفتاران تشکیل مى‏دهد .باز هم براى چندمین بار ، گوش‏ جان را با این حدیث نبوى بنوازیم‏که فرمود : « من اصبح لا یهتم بامور المسلمین فلیس من الاسلام فى شئ ، و من شهد رجلا ینادى « یا للمسلمین ! » فلم یجبه فلیس من المسلمین ‏» ; (1) . کسى که در حالى صبح کند که به امر مسلمانان بى‏فکر و اهتمام ‏باشد ، بهره‏اى از اسلام نبرده است و هر کس شاهد فریادخواهى وکمک‏ طلبیدن مردى باشد که مسلمانان را به یارى مى‏طلبد ، اما پاسخى ‏به او ندهد ، از مسلمانان نیست !پس باید بخشى از دل ، محبت ، فکر ، زندگى ، تلاش ، اهتمام ، عشق‏ورزیدن و دلسوزى کردن ما نسبت ‏به دیگران باشد که بندگان خدایند وآفریدگار ، از این راه ، بندگان دیگرش را مى‏آزماید . نتیجه این مردم ‏دوستى و همیارى نیز، محبوبیت و سیادت است . هر که براى مردم کار کند ، مردم نیز او را دوست ‏خواهند داشت . هر که خدمتگزار جامعه باشد ، از حق‏شناسى مردم بهره‏مند مى‏شود و هر که به مردم نیکى کند ، در دلها جاى مى‏گیرد .فریدون فرخ ، فرشته نبود ز مشک و عنبر سرشته نبود .به داد و دهش یافت آن نیکویى تو داد و دهش کن ، فریدون تویى .این حقیقت را ، پیش از هر چیز، در حدیث مى‏خوانیم که : « سید القوم خادمهم ‏» ;  (2) . سرور هر گروهى ، خدمتگزار آنان است . طنین کلام معطر حضرت امام راحل  ( قدس‏سره ) در گوشمان ‏است که فرمود : « به من رهبر نگویید ، به من خدمتگزار بگویید » .  خدمتگزارى به بندگان خدا ، غیر از آنکه رسالت دولتمردان و مسؤولان اجرایى و متصدیان امور در ادارات و نهادهاست ، وظیفه هریک از ما در معاشرت با همنوعان خودمان است .کارگشایىاز توفیقات مهم یک انسان ، آن است که گشایش معضلات مردم به‏ دست او باشد . نعمتى است که هزاران شکر و سپاس مى‏طلبد .کارگشایى ، از مقدسترین خدماتى است که مورد قبول و امضاى آیین ‏خدا و شرع محمدى (ص) است . با عنوان  « قضاء حاجت مؤمن‏ » ، انبوهى عظیم از روایات نقل شده که‏ اهمیت و فضیلت و قداست کار راه ‏اندازى و رفع نیاز مردم و برطرف‏کردن مشکلات آنان و ... خلاصه در خدمت مردم و جامعه بودن را بیان‏ مى‏کند . این کار را باید به حساب خدا گذاشت و چشم تشکر و اجر هم‏ از او داشت ، نه از مردم .تو نیکى مى‏کن و در دجله انداز    که ایزد در بیابانت دهد باز.« قصد قربت ‏ » ، مایه ثمربخشى و ثواب الهى و ارزشمندى‏ نیکوکاریهاست ، و ریا آفت آن به شما مى‏رود . آنان که خالصانه و بى‏توقع و چشمداشت ، گره از کار بسته مردم ‏مى‏گشایند ، بندگان خاص خدا و ماموران ویژه الهى‏اند . توفیق و امداد الهى را همراه دارند ، فیض دنیوى و اجر اخروى نیز ، دستاورد این ‏خدمت است . به این حدیث زیبا از حضرت رضا (ع) توجه کنید : « ان لله عبادا فى الارض یسعون فى حوائج الناس ، هم الآمنون یوم القیامة ‏» ; (3) . خداوند را در روى زمین ، بندگانى است که کارشان تلاش براى ‏رفع نیاز و حاجت مردم است . آنان روز قیامت ، ایمن و آسوده‏اند .آرى ... رنج دنیا و راحت آخرت !شنیده‏اید که امام معصوم ، طواف حج را رها کرد و به کار دیگران ‏رسید ، یا کسى را که دیگرى صدایش مى‏کرد و او به طواف مشغول بود ، توبیخ کرد که : مگر نمى‏دانى انجام کار دیگران ، از خیلى طوافها برتر وثوابش بیشتر است ؟ نبى مکرم اسلام (ص) هم فرموده است : « خیر الناس من انتفع به الناس‏ » ;  (4) . بهترین مردم کسى است که مردم از او سود و بهره ببرند .درسى از امام سجاد(ع)شاید از درخشان‏ترین فصلهاى زندگانى هر یک از پیشوایان دین ، رسیدگى به محرومان و زدودن نیاز نیازمندان بوده است ، درسى که ازپیامبر خدا آموخته و رهنمودى که از دین به ارث برده‏اند . راستى ... ملاک در « خیر» بودن آدمى به چیست ؟ هر چه بیشتر سود رسانى به‏خلایق ! و گره‏گشایى از کار مردم ،  به قدر توان .روایت است که امام زین‏العابدین(ع) از راهى که مى‏گذشت ، هرگاه در میان جاده به کلوخى برمى‏خورد ، از مرکب خویش پیاده مى‏شد وآن را با دست ‏خود از وسط راه برمى‏داشت ، آنگاه سوار شده ، به راه ‏خود ادامه مى‏داد : « لقد کان على بن الحسین یمر على المدرة فى وسط الطریق فینزل عن دابته ‏حتى ینحیها بیده عن الطریق ... . » (5) .سیره نورانى و سازنده یعنى این ! زدودن موانع راه ، پرکردن چاله‏هاى خیابانها ، رفع سد معبرها و دهها کار خدماتى دیگر ، کارهاى شایسته‏اى است که زیبنده رفتار اجتماعى یک مسلمان است . چه خوش سروده است « ابن‏یمین ‏ » :سود دنیا و دین اگر خواهى مایه هر دوشان نکوکارى است .راحت‏ بندگان حق جستن عین تقوا و زهد و دیندارى است .گر در خلد را کلیدى هست بیش بخشیدن و کم‏آزارى است .و به گفته حافظ شیرازى :دایم گل این بستان ، شاداب نمى‏مانددریاب ضعیفان را در وقت توانایى.خرج مال و آبروسرمایه و دارایى ، تنها پول و اندوخته مالى نیست ، گاهى نفوذ واعتبار ، بیش از ثروت و پول مى‏ارزد . کمک به  دیگران هم تنها خرج پول و مصرف مال نیست . کسى هم‏که تهیدست ، اما آبرومند است ، مى‏تواند از وجهه و آبرویش سرمایه‏ بگذارد و آن را در راه دیگران به کار اندازد . اگر خودتان هم کاره‏اى نیستید ، ولى مى‏توانید نیازى را به‏کارگشایان منتقل کنید ، خود این کار هم عبادت است و خدمت . نقش‏ راهنما و واسطه داشتن براى حل مشکلات ، مشارکت در پاداش آن‏ خدمت است . اگر خودتان  « مقصد » نیستید ، مى‏توانید فلش و راهنما به سوى‏ مقصد باشید . نگذارید وجودتان « بن‏بست‏ » باشد ، یا سراب ، که دیگران به فریب یا امید ، نزد شما آیند ، یا وقتى به شما برسند ، به وجود عایقى برخوردکنند . وجودتان را « هادى ‏» کنید ، به سوى خدمتها و خدمتگزاران .در حدیثى از پیشواى ششم حضرت صادق (ع) چنین آمده است : « به خدا و محمد و على ایمان نیاورده است کسى که هر گاه برادر دینى‏اش‏ براى رفع نیازى به او مراجعه مى‏کند ، با چهره‏اى خندان با او برخورد نکند . اگر رفع ‏حاجتش به دست او است ، باید به انجام آن بشتابد و اگر کار از دست او بیرون است ، سراغ دیگرى رود و از طریق دیگران ،  مشکل او را حل کند . »  اما متن این حدیث‏ شریف : « ما آمن بالله و لا بعلى من اذا اتاه اخوه المؤمن فى حاجة لم یضحک فى‏ وجهه ، فان کانت ‏حاجته عنده سارع الى قضاءها و ان لم یکن عنده تکلف من عند غیره حتى یقضیها له.» (6) مى‏بینید که این کوشش براى رفع مشکل برادر ایمانى ، هم شرط ‏اسلام است و هم ولایت ! ایمان به خدا و رسول و ولایت ، با این روحیه ‏و خصلت‏ شناخته مى‏شود . برخى « دلال ‏» و « کارچاق‏کن‏ » فساد و گناه و نیرنگ و حقه‏بازى‏اند . آنان فرزندان شیطان و شاگردان ابلیس به حساب مى‏آیند . بعضى هم « واسطه خیر » و « شفیع حسنات‏ » اند . دلالى و کارچاق‏کنى‏در امور خیر و کارهاى صالح و خداپسند ، از بزرگترین توفیقات الهى ‏است که شامل بندگان ویژه‏اش مى‏شود . اگر نیازمندى براى کارى سراغ‏ ما آمد ، فورى رد نکنیم ، اگر از خودمان کارى ساخته نیست ، به کسى ، جایى ،  مؤسسه‏اى ، اداره‏اى و ... معرفى و راهنمایى کنیم که چاره کارش‏ با آنجا است . صدقه ، اما بى‏ پولبا شنیدن کلمه « صدقه ‏» ، ذهنها فورى سراغ کمک مالى به تهیدستان ‏یا انداختن سکه و اسکناسى در صندوق صدقات  و امثال آن مى‏رود . ولى ... این ، تنها شکلهاى عملى صدقه نیست . مى‏توان اهل صدقه بود ، بى‏آنکه پول خرج کرد . البته کمکهاى‏ مالى ، جاى خاصى دارد که در هر حال و هر جا خوب است . اما مهم ، توجه به وسعت دایره  « نیکى ‏» است . باز هم از گفتار پیشوایان الهام ‏بگیریم .از رسول خدا (ص) نقل شده که فرمود : هرمسلمان هر روز باید صدقه‏اى بدهد ( ان على کل مسلم فى کل یوم صدقة ) . وقتى پیامبر چنین فرمود ، برخى از اصحاب ، با شگفتى پرسیدند :  یا رسول الله ! چه کسى طاقت و توان این کار را دارد ؟ حضرت براى رفع ابهام و توضیح بیشتر ، و براى اینکه صدقه را تنها در انفاق مالى خلاصه نکنند ، فرمود : « برطرف کردن عوامل اذیت از راه مردم ، صدقه است ، راهنمایى کردن جاهل به  « راه‏ » ، صدقه است ، عیادت کردن بیمار ، صدقه است ، امر به معروف کردن تو ، صدقه است ، نهى از منکر کردنت صدقه است . و ... پاسخ سلام دادن نیز صدقه است ! » ...شگفتا که چه وسعتى دارد نیکى و احسان ! و چه آسان است ‏ذخیره‏سازى عملى صالح براى آن روز نیاز و احتیاج ! کلام رسول ،چنین بود : « اماطتک الاذى عن الطریق صدقة ، و ارشادک الجاهل الى الطریق صدقة ، وعیادتک المریض صدقة ، و امرک بالمعروف صدقة و نهیک عن المنکر صدقة وردک السلام صدقة . » (7) .ایثارکلمه‏اى زیباست ، فضیلتى بزرگ است ، اما عملى است‏ بسیاردشوار ! گذشتن از « خود » و مقدم داشتن « دیگران ‏ » ، شجاعتى بزرگ مى‏طلبد و این عمل قهرمانانه ، جز از روحهاى بزرگ و پاک ، سر نمى‏زند ، چه‏ ایثار مالى ، چه جانى !« خودمحورى ‏ » ،  سد راه ایثار است . « تعلقات ‏» و « وابستگى ‏» هم ، آفتى خطرناک براى رشد خصلتهاى‏کمال‏گراست . برادرى در سایه ایثار معنى مى‏یابد . ایثارگر ، کسى است که در عین‏نیاز ، دیگرى را بر خود مقدم مى‏دارد و در عین خستگى ، کارهاى ‏دشوار را بر عهده مى‏گیرد و فداکارانه به خاطر خدا ، به نفع مردم از « حق ‏شخصى ‏» خویش مى‏گذرد . ایثارگرى ، وارستگى از وابستگیهاست . دررابطه‏هاى مالى با دیگران نیز چنین است . کسى که شادى خود را به‏ قیمت اندوه دیگران بدست مى‏آورد ، مسلمان نیست و آنکه « راحت ‏» خود را با  « رنج ‏» دیگران مى‏طلبد ، انسان نیست .اگر در جمع مؤمنان ، روحیه ایثارگرى برادرانه باشد ، تا آنجا که ‏جیبها و منافع یکى باشد ، نه تنها اصطکاک منافع پیش نمى‏آید و نه تنها کلاه‏گذارى بر سر دیگران در اندیشه‏ها نمى‏گذرد ، بلکه روحیه ‏سختى‏پذیرى براى رفاه دیگران رواج مى‏یابد ، کارى که « خداپسندانه ‏» است . ایثارگر ، چون « رضاى خدا » را به دست مى‏آورد ، از عمق جان ‏خشنود مى‏شود . اوج صفا وگذشت ، در آن است که برادرى را به مرز یگانگى‏ برسانند ; وحدت در خواسته ، وحدت در محبت ، وحدت در منفعت .امام سجاد (ع) به مردى فرمود : آیا به این مرحله رسیده‏اید که یکى از شما دست در جیب دیگرى‏کند و آنچه را نیاز دارد بردارد ، بى‏آنکه اجازه بگیرد ؟ گفت : نه . فرمود : پس هنوز « برادر» نیستید ! « هل یدخل احدکم یده فى کم اخیه و کیسه فیاخذ ما یرید من غیر اذن ؟  قال : لا .قال : فلستم باخوان .»  (8) .و براستى که چه مرز دشوارى ! ولى برادرى ، این دشواریها را آسان ‏مى‏سازد . البته بى‏اجازه دست در جیب و کیف کسى کردن ، هم حرام است ، هم خلاف ادب ، لیکن در حدیث‏ یاد شده ، منظور آن است که صفا و برادرى و یکرنگى و اخوت دو برادر دینى به حدى برسد که جیب من ‏و تو با هم نداشته باشند و حتى در استفاده از اموال یکدیگر ، محتاج به ‏اجازه گرفتن نباشند ، یعنى اوج برادرى و ایثار !روحیه‏هاى سرشار از  « ایثار» ، « خدمتگزارى ‏» ، «کارگشایى ‏» ، مایه‏گذاشتن از  « مال‏ » و « آبرو » ،  ارزشى فوق تصور دارد و اگر بر زندگیها ومعاشرتها سایه‏گستر شود ، بهشت را در همین دنیا هم مى‏توان دید .پى‏نوشتها : 1) بحارالانوار، ج‏72، ص‏21.   2) کنزالعمال، ج‏6، ص‏710.    3) الکافى، ج‏2، ص‏197.   4) بحارالانوار، ج‏72، ص‏23.   5) همان، ص‏50.   6) همان، ص‏177.   7) همان، ص‏50.   8) الاخلاق، شبر، ص‏94.