اخلاق معاشرت ( 21 ) / ( به بهانه ماه مبارک رمضان )

هنر گوش دادن« گفتن و شنیدن ‏ » ،  دو خط ارتباطى با مردم است .  به تعبیر دیگر ، دونعمت‏ بزرگ الهى ،  قدرت گویایى و شنوایى است که سهم مهمى درایجاد ارتباطهاى انسانى دارد و براى داشتن روابطى سالم و سودمند ، نیازمند آنیم که شیوه صحیح استفاده از « زبان ‏» و «گوش‏ » را مورد توجه ‏قرار دهیم .وقتى دیگرى سخن مى‏گوید ، ما گوش فرا مى‏دهیم و از این ‏رهگذر ، نکاتى مى‏آموزیم یا با خبر مى‏شویم . « هنر گوش دادن‏ » در ارتباط میان فرزندان و اولیاء ، شاگردان و معلمان ، شنوندگان برنامه‏هاى ‏رادیویى و مجریان ، مستمعان و خطیبان ، به کار مى‏آید . حتى در مساله‏یادگیرى که بخش عمده‏اى از عمر ما را فرا مى‏گیرد ،  خوب گوش دادن ‏و رعایت ادب و آداب آن ،  مهم و حیاتى است . نحوه بهره‏ورى از این‏ « نعمت‏ خدایى ‏»  نیز بستگى به میزان درایت و آداب ‏دانى و مراعات ‏حقوق و حدود دارد . در یکى از دعاها آمده است :« اللهم متعنا باسماعنا و ابصارنا و قوتنا » ;  (1)  خدایا ما را از گوشها و چشمها و نیرویمان برخوردار و بهره‏مند بگردان .اگر خواهى سخن گویى ، سخن بشنو ، سخن بشنو    زبان آن کس تواند زد ، که اول گوش گردد او.در قلمرو آداب اجتماعىدر مباحث معاشرتى ، نحوه استفاده از قدرت شنوایى و به تعبیردیگر خوب شنیدن و درست گوش دادن ، نقش مهمى دارد. بى‏اعتنایى‏ به حرفهاى گوینده ، نشان بى‏ادبى است . بر عکس، حسن توجه و ابراز علاقه ، علامت ادب و تربیت اجتماعى و بها دادن به موقعیت انسانى ‏مخاطب و گوینده به شمار مى‏آید .رسول خدا (ص) به حرفهاى دیگران گوش مى‏داد ، حتى به سخن‏آنان که بیماردل بودند و روى اغراض شوم ، حرفهایى مى‏زدند . پیامبر(ص) ، دو گوش شنوا براى آنان بود ; تا حدى که آنان به ستوه ‏مى‏آمدند و از روى طنز مى‏گفتند : « او گوش است‏ » . خداوند دستور مى‏دهد که به آنان بگو اگر گوش هم هست ، براى شما گوش خوبى‏ است ، به خدا  ایمان دارد و به حرفهاى مؤمنین نیز باور دارد : « یقولون هو اذن ،  قل اذن خیر لکم ، یؤمن بالله و یؤمن للمؤمنین . » (2) .آنان از روى آزار ، لقب «گوش‏ » به پیامبر(ص) مى‏دادند ، تا او را خوش‏باور، ساده‏لوح و سطحى قلمداد کنند . ولى پیامبر(ص) ، این‏شیوه را براى جلوگیرى از فتنه‏انگیزى آنان و دستیابى به سوژه‏هاى‏ تبلیغاتى براى معارضه و مبارزه اتخاذ کرده بود . شاید اینگونه سکوت‏کردن و گوش دادن ، بهترین شیوه خنثى کردن توطئه‏هایى باشد که ‏مى‏خواهند حرف بکشند و سوژه درست کنند . به قول صائب تبریزى :نیست درمان مردم کج‏بحث را جز خامشى  ماهى لب بسته، خون در دل کند قلاب را.آیه قرآن ، ضمن اینکه از اخلاق خوش پیامبر اسلام ستایش‏مى‏کند ، اعتماد او را تنها نسبت ‏به حرفهاى مؤمنان بیان مى‏دارد. حسن سلوک و رفتار، ایجاب مى‏کند که انسان در ظاهر ، حالت ‏پذیرش و قبول از خودش نشان دهد ، هر چند در دل ،  نپذیرفته باشد . یا اگر کسى خبر ، داستان یا مطلبى را باز مى‏گوید ،  باید چنان با علاقه گوش‏ فرا داد که تصور شود نمى‏دانیم و از زبان او براى اولین بار است که‏ مى‏شنویم ; نه اینکه با بى‏اعتنایى ، نشان دهیم که آن را شنیده وخوانده‏ایم و از آن مطلعیم ! استاد هم اگر درس را توضیح مى‏دهد ، یا پاسخ سؤالمان را مى‏گوید ، باید این « شوق شنیدن ‏» را ابراز داریم ، تا او با علاقه پاسخ دهد ... « مستمع ، صاحب سخن را بر سر ذوق آورد . » اینک به چند نمونه از این موارد اشاره مى‏کنیم ; که در روایات ما هم از این مقوله با عنوان « حسن الاستماع ‏» - خوب گوش دادن - یاد شده‏است .1-  با گوینده : نسبت‏ به سخنان هر گوینده باید تحمل و صبورى نشان داد و به آن‏گوش داد ، تا کلامش به پایان برسد . بریدن حرف دیگرى شیوه‏اى ‏ناپسند و دلیل کم‏ظرفیتى و بى‏ادبى است . در سیره اخلاقى حضرت رسول (ص) و مجلس آن حضرت ، آمده‏ است که : « من تکلم ، انصتوا له حتى یفرغ ‏» ;  (3)  کسى که سخن مى‏گفت ،   به او گوش مى‏دادند ، تا سخنش به پایان‏ برسد. البته این تعلیمى بود که از مجالست‏ با اسوه ادب و اخلاق ، حضرت رسول(ص) ، آموخته بودند و خود آن حضرت عملا چنین ‏بود و با رفتار به آنان اینگونه درس آموخته بود .در باره حضرت رضا (ع) نیز ، از ابراهیم بن‏عباس روایت است که : « و ما رایت قطع على احد کلامه حتى یفرغ منه ‏» ; (4)  آن حضرت را هرگز ندیدم که سخن کسى را قطع کند ، مگر آنکه آن ‏شخص از سخن خویش فارغ شود .2- با استاد : امام سجاد (ع) در رسالة الحقوق ، مى‏فرماید : « و  حق سائسک بالعلم ، التعظیم له و التوقیر لمجلسه وحسن الاستماع الیه ‏» ;  (5) . حق آن کس که عهده‏دار آموزش تو است ، آن است که احترامش‏کنى ، مجلس او را بزرگ و گرامى بدارى و به او خوب گوش دهى .شنونده نباید خود را داناتر از گوینده و استادش فرض کند و به‏گفته‏هاى او گوش ندهد ، یا بى‏اعتنایى کند ، یا تصور کند هر چیز را مى‏فهمد و نیازى به شنیدن و گوش دادن ندارد . « شهید ثانى ‏» ،  نسبت‏ به تمرکز حواس و استماع دقیق سخنان استاد وارج نهادن به توضیحات او چنین مى‏نویسد : « شاگرد ،  نباید در ادامه هر نوع سخن و گفتگوى استاد ، وقفه‏اى‏ ایجاد کند و پیوستگى کلام او را  [ با حرف زدن خود ]  از هم بگسلد . او نباید در بیان مطلب بر استاد سبقت‏ بگیرد و در خط مشى گفتار او خویشتن را در مسیر گفتار او آورده و با وى هماوردى کند ، بلکه باید درنگ نماید که سخن استاد به پایان برسد و سپس سخن خود را به میان‏آورد . آنگاه که استاد با او گفتگو مى‏کند و یا در جمع حاضران جلسه‏ درس ، سرگرم بحث و مذاکره است ، نباید با شاگردان دیگر صحبت‏کند ، بلکه موظف است‏ سراپا گوش گردد  و درس استاد را کاملا استماع ‏نموده و تمام حواس و قواى خود را به منظور درک و فهم بیان او متمرکز سازد . اگر استاد ، ضمن بیان مطلب ، حکمتها و نکات دقیقى را بازگو نماید و یا در توضیح مساله‏اى به داستان یا شعرى تمثل جوید و شاگرد نیز از این حکمتها و نکات و داستان و شعر ، آشنایى قبلى داشته‏ باشد [ نباید خود را از این گونه شواهد بى‏نیاز جلوه داده و از استاد ، روى برگرداند ، بلکه ] باید بعنوان یک فرد ناآگاه و خالى الذهن ، با تمام ‏دقت ‏به گفتار استاد گوش فرا دهد و چنین وانمود کند که با عطش شدید و علاقه وافرى خواهان چنان مطالبى است ...». (6) .3- با نصیحتگر : هر کس به موعظه و پند و راهنمایى دیگرى مى‏ پردازد ، دوست‏ دارد شاهد حسن توجه و گوش دادن او باشد و علایم پذیرش و تاثیر و قبول را در او ببیند . امام سجاد (ع) در باره حق نصیحتگر بر نصیحت‏ شونده مى‏فرماید : « و حق الناصح ان تلین له جناحک و تصغى الیه بسمعک‏ » ;  (7)  حق ناصح ( بر تو ) آن است که بال تواضع خویش را براى او نرم‏ سازى و با گوش خود به سخن او گوش فرا دهى . این شیوه ، جامعه و مردم را بهتر به سمت‏ برخوردارى از راهنماییهاى دلسوزانه و انتقادهاى سالم و سازنده پیش مى‏برد . حضرت على (ع) در بیان ‏اوصاف متقین ، هنگام شنیدن آیاتى از قرآن که مشتمل بر بیم دادن الهى‏ و موعظه و اندرز است ،  مى‏فرماید : « اصغوا الیها بمسامع قلوبهم ‏» ; (8)  با گوشهاى جانشان به آن هشدارهاى الهى گوش مى‏سپارند .از علل بى‏اثر بودن بسیارى از هشدارها ، تذکرها ، انتقادها و نهى ازمنکرها ، آن است که شنونده این مواعظ و ارشادها ، بنا بر بى‏توجهى‏گذاشته یا خود را به ندانستن و نفهمیدن مى‏زند ، یا چندان اهمیتى براى‏آنها قائل نیست . نتیجه قهرى چنین برخوردى نیز روشن است : دلسردى هشداردهنده از تذکر و یاس از تاثیرگذارى انتقاد سالم ! زیان ‏این نیز به مجموعه جامعه بر مى‏گردد که از نعمت ارشادهاى دلسوزانه ‏و امر به معروف و نهى از منکر محروم مى‏ماند و ملت‏ بى‏تفاوت نسبت‏ به هشدارها و موعظه‏ها ، گرفتار غفلت و غرور ، یا سنگدلى و قساوت‏ مى‏شود .4- با درد دل کننده : خیلیها دلهاى آکنده از غم و خاطرات تلخ و مشکلات و نابسامانیهایى دارند که آنان را در فشار روحى قرار مى‏دهد .  در پى‏ دو گوش شنوایند که با آنها درد دل کنند و با بازگویى دردمندیهایشان ‏سبک شوند . آنکه عاطفه نشان مى‏دهد و به شکوه‏ها و غمنامه‏هاى یک‏ دردمند گوش مى‏سپارد و خود را علاقه‏مند به شنیدن نشان مى‏دهد ، با او نوعى همدردى کرده است . این روحیه خوب و بزرگ ، ستودنى است . على علیه‏السلام فرموده است : « من السؤدد الصبر لاستماع شکوى الملهوف‏ » ;  (9)  از بزرگوارى و آقایى است که انسان براى گوش سپردن به شکوى‏ و ناله دردمند ، تحمل و صبر داشته باشد .روحیه گرم و مردم ‏دوستى و داشتن عواطف بشردوستانه ، زندگیها را گرمتر و بار سنگین غمهاى گرفتاران را سبکتر مى‏سازد .5- پرهیز از پرحرفى : گرچه این نکته به آداب گوش فرا دادن مرتبط نیست و بیشتر به‏ گوینده اختصاص دارد ، ولى چون در رابطه متقابل با گوینده و شنونده‏ است ، قابل طرح و یادآورى است .  اغلب ، تصور مى‏شود که در مجالس ، گوینده است که چون نیرو مصرف مى‏کند ، خسته مى‏شود . شنونده که کارى نمى‏کند ، جز شنیدن ! در صورتى که اگر آمادگى براى شنیدن نداشته باشد ، یا حرفها برایش‏ تکرارى ، غیر مفید و غیر جذاب باشد ، زودتر و بیشتر از گوینده خسته ‏مى‏شود . از این‏ رو ،  گوینده خودش باید حال شنونده و اقتضاى جلسه رامراعات کرده ، از پرحرفى و « اطاله کلام‏ » بپرهیزد . هر چند سخنورى ونطق ، براى خود سخنران و گوینده ، شیرین و خوشایند باشد .در وصایاى حضرت خضر ، چنین آمده است : « اى جویاى دانش ! گوینده کمتر از شنونده خسته و ملول مى‏شود . پس هیچ‏ یک از همنشینانت را  ( با پرحرفى ) خسته مکن . »  (10) .6- بى‏اجازه گوش ندادن : از آداب اجتماعى مربوط به گوش دادن ، رعایت اذن و اجازه است . اگر کسانى با هم صحبت مى‏کنند و مایل نیستند دیگرى سخنانشان را ( بشنود ، نباید به صورت فضولى گوش دهد . یا باید از محل سخن آنان‏ بیرون رفت ، یا خود را به کارى دیگر مشغول ساخت که حرفهایشان به ‏گوش نرسد . حداقل آنکه بى ‏تفاوت باشد ، نه حساس براى گوش دادن‏ و پى بردن به محتواى مکالمات آنان . فرقى نمى‏کند که صحبتهایشان ‏حضورى باشد ، یا تلفنى . بویژه اگر انسان بفهمد که آنان علاقه‏مندند که ‏دیگرى حرفها را نشنود ; چون گاهى حرفها خصوصى است و راضى‏ نیستند دیگران آگاه شوند . در این باره نهى‏هایى شده است . از جمله در این سخن امام ‏صادق (ع) :  « من استمع الى حدیث قوم و هم له کارهون ، یصب فى اذنیه الآنک یوم‏القیامة‏ » ; کسى که به (11) سخن گروهى گوش دهد ، در حالى که آنان ، آن راخوش نداشته باشند ( و  تمایلى به شنیدن او نداشته باشند ) روز قیامت ، در گوشهایش سرب گداخته ریخته مى‏شود .گوش نشستن و « استراق سمع ‏» ، از آداب ناپسند اجتماعى است که‏گاهى مفاسد و پیامدهاى تلخ به دنبال دارد .پس ، کار ساده و معمولى « شنیدن ‏» و «گوش دادن ‏ » ، این همه آداب و رسوم ، تاثیر و تاثر زمینه‏ها و عواقب و حد و حدود و حق و حقوق دارد . بهره‏مندى از مراعات این حقوق و حدود و شرایط هم « هنر» است ، « هنر خوب گوش کردن ! ».پى‏نوشتها : 1) بحارالانوار، ج‏2، ص‏63.    2) توبه، آیه 61.    3) مکارم‏الاخلاق، طبرسى، ص‏15، سنن النبى، علامه طباطبایى، ص‏18.    4) بحارالانوار، ج‏49، ص‏90.    5) همان، ج‏2، ص‏42، و من لا یحضره الفقیه، ج‏2، ص‏620.   6) آداب تعلیم و تعلم در اسلام، ص‏348.    7) من لا یحضره الفقیه، ج‏2، ص‏625.   8) نهج‏البلاغه، صبحى صالح، خطبه 193.   9) غررالحکم، چاپ دانشگاه، ح 9443.  10) بحارالانوار، ج‏1، ص‏227.   11) همان، ج‏73، ص‏340.