اخلاق معاشرت ( 24 ) / ( به بهانه ماه مبارک رمضان )

عزت نفس مفهوم «عزت نفس‏»شاید براى شما نیز پیش آمده باشد که به چیزى « نیاز » داشته‏اید ، ولى براى حفظ آبرو و « موقعیت‏ » خویش ، آن را با کسى مطرح‏ نساخته‏اید . یا گاهى مشکلى برایتان پیدا شده ، اما آن را در حدى ‏ندانسته‏اید که براى چاره‏جویى و حل آن ، آن را با کسى در میان‏ بگذارید. آیا تا کنون شده است که براى روبه‏رو نشدن با یک نفر ناباب ، راه‏ خود را کج کنید ، و براى دهان به دهان نشدن با یک فرد هرزه و هتاک ، دندان روى جگر گذاشته ، حتى به دفاع از خویش نپرداخته‏اید ؟اینها و نمونه‏هاى دیگرى از این قبیل ، شواهدى بر روحیه‏اى‏ متعالى است که از آن با « عزت نفس‏ » یاد مى‏کنیم .جان آدمى عزیز است و رفاه و برخوردارى دوست داشتنى است ; اما انسانیت انسان بالاتر از هر چیز است و شخصیت و آبرو قیمتى ‏بسیار بالاتر از مال و اندوخته دارد .  « کرامت نفس‏ » نیز ، ارزشى برتر ازمعادلات و محاسبات منفعت‏گرایانه و مادى دارد .وقتى انسان به چیزى طمع مى‏بندد ، بخشى از انسانیت والاى‏ خویش را در معرض خطر و تلف شدن قرار مى‏دهد تا آن « خواسته ‏» رابرآورده سازد . گاهى هم حق و دین و شرف و کرامت نفس ،  زیر « پا »گذاشته مى‏شود تا آن مطلوب و خواسته به « دست‏ » آید . آیا به راستى‏ خواسته‏هاى نفسانى تا این حد مهم است که در چنین معامله زیانبارى ‏پى‏گیرى شود ؟ چگونه مى‏توان به خواسته‏هاى دل ، بى‏حساب و بى‏حد و مرز رسید ، بى‏آنکه از معنویت و کمال و ارزش ، چیزى را فدا کرد و از دست‏ داد ؟ صاحبان  « عزت نفس ‏» ، هرگز آبروى خود را به کف نانى ‏نمى‏فروشند و به خاطر « مناعت طبع‏ » ، هرگز خواسته‏هاى دل را زمینه‏ساز حقارت و زبونى و خفت و خوارى نمى‏کنند .بهاى وجودنماد دیگرى از « عزت نفس‏ » ، آن است که انسان ، پاسدار کرامت‏ وجودى خویش باشد و ارزش فوق مادى خود را با خواسته‏هاى حقیر و هوسهاى ناپایدار و درخواستهاى ذلت‏بار ، لکه‏دار نسازد . « عزت ‏» به ‏معناى صلابت و استوارى و نفوذ ناپذیرى و تسخیر نشدن و فرونپاشیدن و سست نشدن و نبودن است . انسانى عزیز است که به پستیها و حقارتها راه ندهد که در زمین دل و جان و زمینه شخصیت او نفوذ کند . کسى عزت نفس دارد که هویت انسانى خویش را در مقابل ضربه‏هاى‏ خردکننده فسادها و تباهیها حفظ کند و این جز در سایه « خودشناسى‏ » وآگاهى به ارزش انسانى و والایى جایگاه معنوى انسان فراهم نمى‏آید .انسان خود را با چه چیزى مقایسه مى‏کند و به چه چیزى‏ مى‏فروشد و خود را به چه مى‏دهد و چه مى‏گیرد ؟ اصلا انسان به چه وچند مى‏ارزد ؟ حضرت على(ع) در سخن زیبا و بلند و شیوایى ، در بیان جایگاه ‏رفیع انسان و ارزش وجودى او مى‏فرماید : « بدانید که براى جانها و وجودهاى شما ، قیمت و بهایى جز « بهشت ‏» ، نیست . آگاه باشید و خود را جز به‏ بهشت نفروشید » :  « انه لیس لانفسکم ثمن الا الجنة ، فلا تبیعوها الا بها . » (1) .کسى که این جایگاه را بشناسد و از آن مراقبت کند ، هرگز به پستى ‏و حقارت و طمع و ذلت کشیده نمى‏شود و گوهر خود را به تمنیات ‏نفسانى و خواهشهاى مادى نمى‏فروشد . عزت نفس ، مانع مى‏شود که‏ انسان آگاه ، خود را ارزان بفروشد .خواستن، پل ذلت« کیان وجودى‏ » انسان ، گاهى به خاطر « طلب‏ » در هم مى‏شکند .  هرکس مى‏کوشد خود را کامل و بى‏نیاز و بزرگوار جلوه دهد و شخصیت‏ خویش را نگهبان باشد . ولى گاهى افراد سست اراده و طماع در برابر « خواستن‏ » ،  آن گوهر را از کف مى‏دهند . خواستن ، سند « احتیاج‏ » است و نشانه فقر و نادارى . گاهى یک‏ « آبرو » در گرو یک  « درخواست‏ » قرار دارد و با گشودن دست نیاز ، آن آبرو و حیثیت‏ سالیان دراز ، یکباره بر خاک مى‏ریزد و بر باد مى‏رود .امام على(ع) فرموده است : «ماء وجهک جامد تقطره السؤال ،  فانظر عند من تقطره ؟ » ; (2) . آبروى تو ، جامد است و با سؤال و درخواست ، قطره قطره ‏مى‏ریزد . بنگر که قطرات آبرو را پیش چه کسى مى‏ریزى !و چه زیبا گفته است صائب تبریزى :دست طلب چو پیش کسى مى‏کنى دراز.پل مى‏کشى که بگذرى از آبروى خویش.بدترین وضع ، آن است که حرص و طمع و تکاثر و افزون ‏طلبى ، انسان را به « خواستن ‏» وادار سازد و براى دست ‏یافتن به آنچه که ندارد ، دست‏ به هر کارى بزند و پیش هر کس و ناکسى کوچک شود و التماس ‏و خواهش کند و کوچک شود ، غلام و چاکر این و آن گردد ، تا از این ‏رهگذر ، چیزى بر « داشته ‏» هایش بیفزاید  و یا به برخى از « خواسته ‏» هایش‏ برسد . مگر دنیا چه اندازه مى‏ارزد که انسان ، اعتبار و شرف خود را در گروآن بگذارد ؟ مگر پول ،  چقدر مقدس است که انسان ، عزت نفس خویش را با آن ‏مبادله کند ؟ آیا باید به هر خواسته‏اى رسید ؟ و هر چه را « دل ‏» خواست ، باید تامین کرد ؟ پس عفاف و کف نفس و کنترل غرایز و تمنیات و مهار زدن ‏بر حرص و آز ، براى کجا و کى و چه کسانى است ؟! در این داد و ستد ، چه مى‏دهیم و چه به دست مى‏آوریم ؟سخنى زیبا از حضرت على(ع) نقل شده است : « و اکرم نفسک عن کل دنیة و ان ساقتک الى الرغائب ، فانک لن تعتاض بماتبذل من نفسک عوضا » ;  (3) . خویشتن را از هر چه که پست‏ باشد ، والاتر بدان و پرهیز کن . هرچند تو را به خواسته‏ها و آمالت‏ برساند . چرا که تو هرگز از آنچه که از« خویش‏ » مى‏دهى ، چیزى عوض نخواهى یافت .مساله بر سر شرافت و کرامت انسان است . وقتى در این داد و ستد ، در مقابل  « دنیا »  و خواهشهاى نفسانى قرار گرفت و بخشى از آن به هدررفت و تباه شد ، دیگر جایگزینى براى آن پیدا نخواهد شد . چه بسیار عزیزانى که در چاه « خواستن ‏» افتادند و چون با طناب ‏دیگران بیرون آمدند و به خواسته‏هاى نفسانى رسیدند ، زیر بار منت ‏دونان ماندند و عزت خویش را در همان چاه وا نهادند و کرامت را با وابستگى به دیگران معامله و مبادله کردند .نخواه ، تا عزیز بمانى . طمع مدار ، تا سربلند باشى و قانع باش ، تا اسیر نگردى . این رهنمود مولاى آزادگان حضرت امیر(ع) است که فرمود : « القناعة تؤدى الى العز » ;  (4) قناعت ، عزت مى‏آورد . و نیز سخن او است که : « العز مع الیاس‏» ;  (5) عزت ، همراه با نا امیدى از دست مردم است .  به آنچه ‏دارى قانع باش و به داشته‏هایت‏ بساز ، تا عزیز باشى .حفظ گوهر عزتنگهبانى از گوهر عزت و کرامت ، وظیفه است . نباید خود را درمعرض تحقیر و توهین قرار داد . انسان باید از کارى که به‏ معذرت‏خواهى وادار شود پرهیز کند ، تا از این طریق هم ، وجهه و آبرو و اعتبارش صدمه نبیند . معاشرت بزرگوارانه ، براى مصون ماندن ازتعرض و دشنام نااهلان ، نگهبانى از عزت نفس است . رسیدن به این ‏هدف ، تنظیم خاصى را در روابط انسان با دیگران مى‏طلبد ، رابطه‏اى برمبناى هوشیارى و حفظ عزت و مناعت و زیر پا گذاشتن طمعها وخواهشها .باید چنان زیست که به پرداخت جریمه ، مجبور نشد ، باید چنان کار کرد ، که مورد توبیخ و ملامت قرار نگرفت ، باید آن گونه رفتار کرد که از سوى دیگران ، توهینى به انسان‏صورت نگیرد . حداقل ، بخشى از اینها به دست ماست . البته نه به این‏معنا که انسان از انجام وظیفه گفتارى و کردارى و موضع‏گیرى در جاى‏ مناسب ،  شانه خالى کند ، بلکه موجبات وهن و توهین نسبت‏ به خویش‏ و تحقیر شدن در حضور جمع را فراهم نیاورد .هم در برخورد با قدرتمندان باید « عزت دینى ‏» خود را پاسدار باشیم ،  هم در مواجهه و معاشرت با پولداران ،  از رفتار ذلیلانه و حقیرانه ‏پرهیز کنیم . این گونه مى‏توان موساى عزت را در برابر فرعون قدرت ، سربلند نگه داشت . اگر کسى ثروتمندى را به خاطر پولش احترام کند ، دین و شرافت ‏خود را زیر پاهاى خویش ،  له کرده است .  به تعبیرحضرت على(ع) :  « من اتى غنیا فتواضع له لغناه ، ذهب ثلثا دینه ‏ » ;  (6) . هر کس نزد ثروتمندى رود و به خاطر توانگرى و ثروتش درمقابل او کرنش و فروتنى کند ، دو سوم دینش رفته است !شگفتا که آیین یک انسان ، از کجاها لطمه مى‏خورد که به خیال هم ‏نمى‏رسد . این منش و رفتار را باید به کودکان هم آموخت ، تا با عزت نفس بارآیند و در مقابل « دارایان ‏ » ،  احساس حقارت و کوچکى و ذلت نکنند . اگر نسل نوجوان ما ،  مفهوم کرامت انسان و مناعت طبع و عزت‏ نفس را در نیابد ، با روح کوچک و همت محدود و چشمى همیشه‏گرسنه ، اسیر دنیاداران مى‏شود .  بزرگترین خدمت‏ به فرزندان ، تعالى ‏بخشیدن به همتها و غنا بخشیدن به شخصیت وجودى آنهاست . درسایه چنین تربیتى ، صاحبان روحهاى بلند و وارسته ، این گونه طلبها را تلخ و دشوار مى‏یابند و به آن تن نمى‏دهند . در دیوان منسوب به ‏حضرت على(ع) شعرى است‏ با این مضمون : « جا به جا کردن صخره‏ها از قله کوهها ، نزد من از تحمل منت مردم محبوب‏تر است . من تلخى همه اشیاء را چشیده‏ام . هیچ چیز ، تلختر از  « سؤال ‏ » و درخواست ‏نیست . » (7) .و به قول ناصرخسرو :به آب روى ، اگر بى‏نان بمانمبسى به زان که خواهم نان ز دونان.پى‏نوشتها : 1) نهج‏البلاغه، صبحى صالح، حکمت 456.  2) همان، حکمت 346.   3) همان، نامه 31.   4) غررالحکم.   5) همان.  6) نهج‏البلاغه، حکمت 228.   7) لنقل الصخر من قلل الجبال.  احب الى من منن الرجال.  و ذقت مرارة الاشیاء طرا. فما طعم امر من السؤال.