اخلاق معاشرت ( 25 ) / ( به بهانه ماه مبارک رمضان )

بندگى و آزادگىگاهى مرزهاى اخلاقى در معاشرت ، آشفته مى‏شود . افراد ، به نام ‏خضوع و تواضع ، در دام ذلت و حقارت مى‏افتند ، و به نام وقار و عزت ،گرفتار تکبر و خودبرتربینى مى‏شوند . از این‏ رو شناختن این مرزها وتشخیص جایگاه هر یک از صفات ، مهم است.عزت و منتبندگى ، بد است ، اما در برابر خداوند نیکوست . آزادى ، مقدس و مطلوب است ، اما نسبت ‏به خدا و حریم بندگى ، عبودیت و فرمانبردارى قداست دارد . خضوع ، ناپسند است ، لیکن در برابر آفریدگار و اولیاء خدا و صالحان شایسته ، پسندیده است . خود را حقیر دیدن ، نشانه ضعف روح است ، اما در برابر خداى‏ هستى ، انسان را به عظمت مى‏رساند و بزرگى و عزت را در سایه‏ عبودیت فراهم مى‏آورد . تواضع ، پسندیده است ، اما حاجت نزد دونان بردن و ملتمسانه بارمنت نامردان را کشیدن ، بسیار زشت و حقارت‏آمیز است .این نکته بدان جهت گفته مى‏شود تا کسى به اشتباه مپندارد که براى ‏عزت و سربلندى ، باید از خضوع و خاکسارى و فروتنى گذشت ، حتى‏در پیشگاه خداى متعال ! که در این قلمرو ، هر که بنده‏تر و خاضعتر باشد و دست نیازش گشوده‏تر ، مقرب‏تر است و محبوب‏تر . نزد خدا و در آستان ذوالجلال ، باید سر فرود آورد و به نیازخواهى ‏پرداخت ، چرا که بندگى درگاهش و اطاعت فرمانش و سجود درپیشگاهش در هر که تحقق پذیرد ، از بار منت دیگران کشیدن و خوارى ‏و ذلت دونان را تحمل کردن نجات مى‏یابد . به فرموده امام صادق (ع) : « هر کس عزت بدون قوم و عشیره مى‏خواهد ، و هیبت و شکوه بدون سلطنت ‏و حکومت مى‏جوید و سرمایه و بى‏نیازى بدون مال ، پس باید از « ذلت معصیت‏ » به ‏« عزت اطاعت‏ خدا » منتقل شود . » (1) .بنده خدا ، خود را چنان عزیز و محترم مى‏بیند که نیازى به تملق وکرنش در برابر فرومایگان نمى‏بیند و چنان خویش را  با عظمت مى‏یابدکه حقارت نفس را به خاطر مسایل دنیوى نمى‏پذیرد و چنان خود را به ‏خاطر « بندگى خدا » شریف مى‏شمارد که عزت خود را به این آسانى زیرپا نمى‏گذارد . به قول اقبال لاهورى :آدم از بى‏بصرى بندگى آدم کردگوهرى داشت، ولى نذر قباد و جم کرد.یعنى از خوى غلامى ز سگان پست‏تر است.من ندیدم که سگى پیش سگى سر خم کرد (2) .سرفرازى واقعىتملق‏گویى و آزمندى و خصلت غلامى ، گرچه ممکن است انسان ‏را به نان و نوایى برساند ، ولى همراه آن آزادگى و استقلال و شرف ، گاهى از دست مى‏رود . از این ‏رو ، فرزانگان همواره با قناعت و ساختن‏ بر سختیها و تحمل محرومیتها ، خود را گرفتار سلسله  « منت دونان ‏» نکرده‏اند . به گفته سعدى :به نان خشک ، قناعت کنیم و جامه دلق که بار محنت‏ خود به ، که بار منت ‏خلق.باز به گفته او :کهن جامه خویش ، پیراستنبه از جامه عاریت‏ خواستن.چرا که عاریه گرفتن و قرض خواستن و مدیون بودن نیز ، گاهى ‏همراه با ذلت و خوارى است و آزادگان تا این اندازه هم نمى‏خواهند زیر چنین بارى قرار گیرند ، تا چه رسد آنجا که دیگرى بخواهد با کمک‏ و مساعدت و بخشش ، منت نهد و به رخ بکشد.در حالات مرحوم سیدرضى (گردآورنده نهج‏البلاغه ) آمده است‏که خداوند ، نوزادى به او کرامت فرمود . یکى از وزراى معاصر او هزار دینار در طبقى گذاشته به رسم هدیه نزد او فرستاد . سید آن را رد کرد وگفت : من از هیچ کس چیزى قبول نمى‏کنم . بار دیگر طبق را فرستاد که ‏هدیه براى آن نوزاد است . باز هم رد کرد و گفت : کودکان ما هم چیزى ‏قبول نمى‏کنند . بار سوم فرستاد و گفت : آن را به قابله بدهید . این بار هم‏ رد کرد و گفت : زنان ما را زنان بیگانه قابلگى نمى‏کنند بلکه قابله هم از زنان خودمان است و از کسى چیزى نمى‏پذیرد . گفت : نزد شما طلابى‏که درس مى‏خوانند ، از آن آنان باشد . سید رضى گفت : طلاب همه ‏حاضرند . هر که هر قدر مى‏خواهد بردارد . تنها یکى یک دینار برداشت ، آن هم به خاطر آنکه دیشب چون روغن براى چراغ لازم ‏داشته و در خزانه سید بسته بوده ، از بقال نسیه کرده ، اکنون دینار را برداشته تا قرض خود را بدهد . سید از آن پس دستور داد کلید در آن‏ خزانه را که وجوهات دینى در آن بود ، در اختیار همه طلاب قرار دهندکه هر وقت‏ خواستند بردارند. (3) . این گونه سیدرضى آنان را با مناعت طبع ، بار آورده بود و خود وخاندانش نیز از عزت نفس برخوردار بودند و از کسى هدیه هم‏ نمى‏پذیرفتند ، تا مبادا زیر بار منت آنان روند .پروین اعتصامى مى‏گوید :چرخ و زمین بنده تدبیر توستبنده مشو درهم و دینار راهمسر پرهیز نگردد طمعباهنر، انباز مکن عار راپروردگان مکتب الهى ، گرسنگى همراه با عزت را بهتر از سیرى‏ ذلیلانه مى‏دانند و زندگى مشقت‏بار اما همراه با شرافت و سرافرازى را برتر از رفاه و خوشى در سایه خوارى مى‏شمارند . حتى مرگ با عزت‏ در نظر آنان ، بهتر از حیات با ذلت است . این تعلیم و گفته اولیاء خداست . شاگردان آنان نیز ، چنانند که با تهیدستى و فشارهاى اقتصادى ‏و محرومیتهاى معیشتى مى‏سازند ، بى‏آنکه ذلت‏پذیر باشند .امام على(ع) مى‏فرماید : « الصبر على الفقر مع العز اجمل من الغنى مع الذل ‏ » ;  (4) . شکیبایى بر تنگدستى همراه با عزت، زیباتر از ثروتمندى با ذلت‏ است. و نیز سخن اوست که : « الجوع خیر من ذل الخضوع ‏» ; (5) . گرسنگى، بهتر از ذلت‏خضوع و کرنش پیش دیگران است. انسان آزاده ، گرسنگى مى‏کشد و فقر را تحمل مى‏کند ، ولى دست ‏طمع و نیاز ، پیش این و آن دراز نمى‏کند.آزادگىغلام همت آنم که زیر چرخ کبودز هر چه رنگ تعلق پذیرد ، آزاد استلقمان حکیم به فرزندش چنین سفارش مى‏کند : « فرزندم ! اگر مى‏خواهى عزت دنیا را داشته باشى ، طمع از آنچه در دست‏ دیگران است ، قطع کن . همانا پیامبران و صدیقان ، به هر چه رسیده‏اند ، در سایه ‏همین قطع طمع بوده است . » (6) .در شرح حال بزرگان علم و عمل ، به نمونه‏هاى بزرگ و فراوانى ‏برمى‏خوریم که هرگز حاضر نشدند عزت و کرامت ‏خود را از دست‏ بدهند و در گمنامى و بى‏نشانى و در نهایت ‏سختى به سر بردند ، اما به‏کسى رو نینداختند . وقتى مرحوم شیخ آقابزرگ ، با عسرت و تنگدستى روزگار به سرمى‏برد ، کسانى از مشاهیر که از حال او آگاه شدند ، براى او مقررى ‏بالایى منظور داشتند و ابلاغى به نام او برایش فرستادند . او روى پاکت ‏نوشت : « ما آبروى فقر و قناعت نمى‏بریم . »  و پاکت را با محتوایش پس‏ فرستاد . این نیز نمونه‏اى از وسعت نظر و غناى روحى و آزادگى‏ فرزانگانى است که به مسند قناعت تکیه داده‏اند و در کشور فقر ، سلطنت و حکومت دارند . به گفته صائب تبریزى :آبى است آبرو ، که نیاید به جوى بازاز تشنگى بمیر و مریز آبروى خویش (7) .تا انسان طمع و آزمندى را از خود ریشه‏کن نکرده باشد ، به چنین‏آزادگى نمى‏رسد و پیوسته ممکن است دنیاطلبى و مال‏دوستى ، او را به‏ خواریهاى بیشمارى بکشاند :من آبروى خود به کفى نان نمى‏دهممن اختیار خویش به دونان نمى‏دهممن یوسفم ، اسیر زلیخا نمى‏شومدر دست نفس شوم ، گریبان نمى‏دهمنکته ‏سنجان ادیب ، براى توجه دادن انسانها به این  « استغناى روحى‏ » ،گاهى از تمثیل و حکایات از زبان حیوانات نیز بهره گرفته‏اند . در برخى‏ از داستانهاى مور و سلیمان که در تمثیلات و تلمیحات ادبى به آنها اشاره شده ، از این نمونه‏ها مى‏توان دید . « پروین اعتصامى‏ » ، در یکى از شعرهاى حکیمانه‏اش ، در قالب‏گفتگویى میان مورچه و سلیمان به این « آزادگى‏ » و مناعت طبع اشاره ‏دارد . سلیمان در راه ، مورچه‏اى را مى‏بیند که با هزار زحمت ، پاى ملخى ‏را به سوى لانه خود مى‏کشد . به او مى‏گوید به جاى این همه زحمت ، چرا به دربار سلیمان نمى‏آیى که در سر سفره سلیمانى برخوردار شوى‏ و از این زحمتها آسوده گردى ؟ مور ، در پاسخ مى‏گوید : براى موران ، قناعت‏بهتر از سور دیگران است و آقاى خودشان‏اند و زیر بار امر ونهى و فرمان و منت دیگران نیستند ;چو اندر لانه خود پادشاهندنوال پادشاهان را نخواهندو مى‏افزاید که ما از سلیمان بى‏نیازیم ، براى خودمان توشه و انبار و جاى گرم و ایمن داریم و هم خادم خویشیم و هم مخدوم خویش. (8) .این آزادگى ، در سایه قناعت فراهم مى‏آید . کسى که نتواند برافزون ‏خواهى نفس خویش مهار بزند ، پیوسته محتاج این و آن است وآنچه در این نیازمندى از کف مى‏رود ، عزت و مناعت و شخصیت‏ انسان است . به قول سعدى :هر که بر خود در سؤال گشودتا بمیرد، نیازمند بودبدهکارى به خویشتن , مقروض بودن ، از جمله چیزهایى است که هم فکر انسان را مشغول و پریشان مى‏کند ، هم آدمى را در مقابل طلبکار ، شرمنده یاحقیر مى‏سازد . بخصوص اگر او بخواهد و فرد بدهکار ، توان پرداخت‏ نداشته باشد . گاهى هم وابستگى و خوى غلامى از همین جاها سرچشمه مى‏گیرد . مى‏ توان دایره مخارج را تنگ‏ تر کرد و از هزینه‏هاى غیر ضرورى ‏چشم پوشید و سرمایه قناعت داشت ، تا مجبور به وام گرفتن و خرج‏ برنامه‏هاى تشریفاتى کردن نشد .  به جاى اینکه انسان ، مدیون و بدهکاردیگران شود ، به « نفس‏ » خود بدهکار شود که قابل تحمل ‏تر است.گویند : حضرت امیر (ع) از جلوى قصابى مى‏گذشت . قصاب از او خواست که از این گوشتهاى تازه ببرد . حضرت فرمود : پولى همراه ‏ندارم . قصاب گفت : نسیه ببر ، بعدا پولش را مى‏آورى . پاسخ حضرت ‏چنین بود : اگر به شکم خود بدهکار باشم ، بهتر از آن است که بدهکار شخص دیگر باشم.این ، درس دیگرى از عزت نفس است . تا « شکم ‏» و خواسته‏هاى‏ نفسانى و تمنیات مادى ، گوهر کرامت را نشکند و مؤمن ، همچنان عزیز و آقا بماند . آنچه خمیرمایه چنین صبورى است ، آن است که در اموردنیوى ، انسان به پایین‏تر از خویش بنگرد و به داشته‏هایش شاکر باشد و قانع ، نه آنکه به ثروتمندتر از خود نگاه کند ، که هم در عذاب روحى ورنج ابدى بماند و هم شیطان ، وسوسه‏هاى افزون‏ طلبى را به کار اندازد . براستى که قناعت ، یک سلطنت است و سرمایه و گنجى بى‏پایان . حضرت رضا (ع) در حدیثى فرموده است : « القناعة تجمع الى صیانة النفس و عز القدرة و طرح مؤنة الاستکثار و التعبد لاهل الدنیا ، لا یسلک طریق القناعة الا رجلان : اما متعبد یرید اجر الآخرة او کریم ‏یتنزه عن لئام الناس‏ » ; (9) . قناعت ، جمع مى‏آورد نگهبانى از نفس را ، و عزت قدرت را و دورافکندن هزینه افزون ‏طلبى را و بندگى و خوارى نزد اهل دنیا را . جز دو نفر ، راه قناعت نمى‏پویند : یکى بنده خداجویى که با قناعت ، در پى‏پاداش آخرت است ، دیگرى انسان کریم و بزرگوارى که از مردم پست ، دورى مى‏جوید .مضمون این حدیث، نشان مى‏دهد که تباه شدن انسان و ضعف وسستى و خوارى او و رنج تامین هزینه افزون‏ خواهى و حقارت نزد دنیا  طلبان ، رهاورد تهیدستى انسان از سرمایه عظیم قناعت است و اگرانسان ، مسلمان هم نباشد ، باز هم عزت و کرامت او با قناعت تامین‏مى‏شود و بندگى نفس ، بندگى دیگران را هم در پى دارد .پى‏نوشتها : 1) بحارالانوار، ج‏75، ص‏192. 2 ) کلیات اقبال لاهورى، ص‏292.  3) سیماى فرزانگان، ص‏401.   4) غررالحکم.  5 ) همان.   6) بحارالانوار، ج‏13، ص‏120.   7) کلیات صائب، ص‏822.   8) در دیوان پروین اعتصامى، ص‏160 به بعد، تفصیل اشعار آمده است.   9) بحارالانوار، ج‏75، ص‏353.