اخلاق معاشرت ( 26 ) / ( به بهانه ماه مبارک رمضان )

آیین دوستى نعمت « دوست‏ »از قدیم گفته‏اند : هزار دوست کم است و یک دشمن بسیار . دوست ، همدم تنهاییهاى انسان ، شریک غمها و شادیها ، بازوى ‏یارى ‏رسان در نیازمندیها ، تکیه‏گاه انسان در مشکلات و گرفتاریها ومشاور خیرخواه در لحظات تردید و ابهام است . بعضى از مردم ، به خاطر خصلتهاى خودخواهانه یا توقعات بالا یاتنگ‏ نظرى یا سختگیرى یا دلایل دیگر ، نمى‏توانند براى خود ، دوستى‏ برگزینند و از « تنهایى ‏» درآیند .  این به تعبیر حضرت امیر(ع) نوعى‏ ناتوانى و بى‏دست و پایى است. هم دوست‏ یافتن ،  « هنر »  است ، هم دوست نگه داشتن ، هم ‏دوستیهاى تعطیل شده و به هم خورده را دوباره پیوندزدن و برقرارساختن . على (ع) مى‏فرماید : « اعجز الناس من عجز عن اکتساب الاخوان ، و اعجز منه من ضیع من ظفربه منهم ‏ » ;  (1) . ناتوانترین مردم کسى است که از دوستیابى ناتوان باشد . ناتوانتر از او کسى است که دوستان یافته را از دست‏ بدهد و قدرت حفظ آنها را نداشته باشد .تامل در اینکه چه خصلتها و برخوردها و روحیه‏هایى سبب ‏مى‏شود انسان ، دوستان خود را از دست‏ بدهد و تنها بماند ، یا آنکه ازآغاز ، نتواند دوستى براى خویش بگیرد ،  ضرورى است . سعدى گفته‏ است :  « دوستى را که به عمرى فراچنگ آرند ،  نشاید که به یک دم بیازارند . » .همرنگ و هماهنگدوستان هر کس ، مبناى قضاوت دیگران نسبت‏ به اخلاق و شخصیت و افکار او است . بعلاوه ، تاثیرپذیرى انسان از دوستان ، در سنین مختلف ، چه کودکى ، چه جوانى و چه حتى میانسالى ، بسیار است . از این ‏رو دقت در گزینش « دوست موافق ‏» ، به سلامت اخلاقى و رفتارى انسان کمک مى‏کند . به فرموده حضرت على(ع) : « الصاحب کالرقعة فاتخذه مشاکلا » ;  (2) . دوست ، همچون وصله جامه است ، پس آن را هم ‏شکل و هم‏سان ‏با خودت برگزین .ارتباط قلبى و درونى میان انسانها ، به پیوندهاى اجتماعى و بیرونى مى‏انجامد . روابط اجتماعى هم ، در روحیات و اخلاق افراد ، اثر مى‏گذارد . بنابراین ، آنان که به تعالى فکر و سلامت اخلاق و تهذیب‏ نفس و تکامل شخصیت‏ خویش علاقه‏مندند ، ناگزیر باید در انتخاب ‏دوست ، « معیارهاى مکتبى ‏» را لحاظ کنند و به آنچه از دوست « مى‏گیرند » ، اهتمام ورزند .  اینکه گفته‏اند : تو اول بگو با کیان زیستىپس آنگه بگویم که تو کیستى.نشان ‏دهنده معیار  « دوستان ‏ »  در ارزیابى شخصیت‏ یک فرد است که‏ مردم نیز آن را در داوریها و ارزیابیهاى خویش به کار مى‏گیرند .این سخن زیباى حضرت رسول (ص) ، خواندنى و شنیدنى است : « مثل الجلیس الصالح مثل العطار ، ان لم یعطک من عطره اصابک من ریحه و مثل الجلیس السوء مثل القین ان لم یحرق ثوبک اصابک من ریحه‏ » ;  (3) . مثل همنشین شایسته و خوب ، مثل عطار است ، که اگر از عطرخودش هم به تو ندهد ، ولى از بوى خوش او به تو مى‏رسد ،  و مثل‏همنشین بد ،  همچون کوره‏پز آهنگرى است که اگر لباس تو را هم ( جرقه‏هاى آتش کوره )  نسوزاند ،  ولى بوى کوره به تو مى‏رسد !این همان سروده حکمت‏آمیز سعدى است ، در مورد گل‏خوشبوى در حمام ، که در اثر همنشینى با گل ، معطر مى‏شود و از  « کمال ‏همنشینى ‏ »  بهره مى‏برد ،  « و گرنه من همان خاکم که هستم ! ... . ».دوست ‏شایستهدر منابع دینى ، در اینکه  « دوست‏ خوب‏ » کیست ؟ و با چه کسانى باید دوستى و مودت داشت و از معاشرت و همنشینى چه کسانى باید پرهیزکرد ،  و ... احادیث ‏بسیارى است ، با رهنمودهاى کاربردى و جالب . در صدد بررسى و نقل این گونه احادیث نیستیم ، اما در قلمرو بحث از آداب معاشرت با دوست و آیین دوستى ، توجه به نکاتى که به‏عنوان صفات دوست ‏خوب مطرح شده است ، ضرورى است . همان ‏معیارها ، حاوى دستورالعمل چگونگى معاشرت هم هست . به عنوان ‏نمونه به یکى از این روایات ، اشاره مى‏کنیم .امام حسن مجتبى (ع) در بستر بیمارى بود و پس از آن مسمومیت‏که به شهادتش منجر شد ،  در دیدارى که جناده ( از اصحاب وى ) با حضرت داشت ، امام چنین توصیه فرمود : « اصحب من اذا صحبته زانک ، واذا خدمته صانک و اذا اردت منه معونة ‏اعانک و ...» ; (4) . با کسى همنشینى و مصاحبت و دوستى کن که : 1-  هرگاه با او همنشین شدى ، مایه آراستگى تو باشد ، 2- آنگاه که خدمتش کنى ، تو را نگهبان باشد ، 3- هرگاه از او یارى خواستى ، کمکت کند ، 4- اگر سخنى گفتى ، تو را تصدیق کند ، 5- اگر ( بر دشمن ) حمله بردى ، قدرت و صولت تو را بیفزاید ، 6- اگر دستت را به فضل و نیکى دراز کردى ، او هم دست ، پیش‏آورد ، 7- اگر در تو ( و زندگیت ) رخنه‏اى پدید آمد ، آن را برطرف سازد ، 8-  اگر از تو نیکى دید ، آن را در شمار و حساب آورد ، 9- اگر چیزى از او طلبیدى ، عطا کند ، 10- و اگر تو ساکت‏ بودى ( و چیزى نخواستى ) او آغاز کند ( و نیازت را برطرف سازد ). اینها اوصاف کسى است که شایسته رفاقت و دوستى از دیدگاه امام ‏مجتبى (ع) است . از اینها برمى‏آید که آیین دوستى عبارت است از : آراستن دوست ،  یارى رساندن ،  قدرشناس بودن ،  تقویت کردن ، همکارى داشتن و در راه دوست ، فداکارى و خدمت کردن .از سوى دیگر ، اگر در سخنان ائمه از دوستى با بعضى نهى شده ، آنها نیز به عنوان صاحبان  « رفتار ناپسند »  محسوب مى‏شوند که در قلمرو آیین دوستى نمى‏گنجد ،  از قبیل : عیبجویى ،  نابخردى ،  کینه‏توزى ، پرتوقعى ،  کم‏ظرفیتى ،  بددهانى و بدزبانى ، بى‏تقوایى ،  لجاجت و ستیزه‏جویى ، شوخیهاى بیجا و آزاردهنده ، خودپسندى و بدرفتارى و از این دست ‏خصلتها و رفتارها . اینها ، هم موجب کاهش دوستان وسستى دوستیها مى‏گردد ،  و هم شیوه‏هاى ناپسند در معاشرت با دوستان ‏است که باید از آنها پرهیز کرد .دوستى حد ومرزى دارد که باید آن حریم حفظ و آن حق ، ادا شود . امام صادق (ع) در سخن بلندى این حدود و حقوق را بیان فرموده ، مى‏افزاید :  مراعات این حدود ،  در هر کس بود ( همه‏اش یا مقدارى )  او دوست است ،  و گرنه نسبت دوستى و صداقت‏ به او نده . این پنج نکته ‏عبارت است از :  اول : آنکه نهان و آشکار دوست ، براى تو یکسان باشد . دوم : آنکه زینت تو را زینت و آراستگى خودش ببیند و عیب و نقصان تو را عیب خویش بشمارد . سوم : اگر به ریاست و ثروت و پست و مقامى رسید ، این پست و پول ، رفتار او را نسبت‏ به تو عوض نکند . چهارم : اگر قدرت و توانگرى دارد ،  از آنچه دارد نسبت‏ به تو دریغ‏ و مضایقه نکند . پنجم :  ( که جامع همه آنهاست ) اینکه تو را در گرفتاریها ،  رها نکند وتنها نگذارد. (5) .آرى ... اینهاست آیین دوستى و برادرى دینى . جلوه دوستى کامل و راستین ،  در مودت قلبى ،  حفظ حرمتها ، مراعات حقوق ،  یارى در هنگام نیاز و مساعدت در وقت گرفتارى‏ است و بدون اینها ادعاى دوستى پذیرفته نیست . امام على (ع)  مى‏فرماید : مردم ، جز با امتحان و آزمایش شناخته ‏نمى‏شوند . پس همسر و فرزندانت را در حال غیبت و نبودنت امتحان‏کن ، و دوستت را در مصیبت و گرفتارى ، و خویشاوندان خود را هنگام‏ نیازمندى و تهیدستى ... « و صدیقک فى مصیبتک . » (6) .دوست‏ بى‏عیب ؟!واقعگرایى در همه مسایل ، پسندیده است ، از جمله در دوستیابى ‏و دوست‏گزینى . بعضیها چنان آرمانى فکر مى‏کنند که از واقعیتهاى ملموس و عینى‏ فاصله مى‏گیرند و در عالم خیال و ذهن ،  سیر مى‏کنند .  « دوست‏ بى‏عیب ‏ »  از این گونه آرمانهاى دست‏ نیافتنى است .  البته باید کوشید تا حد امکان و توان ، در دوستیها سراغ افرادى ‏رفت که نقطه ‏ضعف کمترى داشته باشند و اگر بى‏عیب باشند ، چه ‏بهتر . ولى ... آیا انسان بى‏عیب ( غیر از معصومین ) مى‏توان یافت ؟ هرکس در موردى ممکن است نقصان و نقطه ‏ضعفى داشته باشد . همان‏طور که طالبان همسر ایده‏آل و صد در صد بى‏عیب و نقص ، مجرد و بى‏همسر مى‏مانند ، آنان هم که در پى دوست صد در صد بى‏ضعف‏ باشند ، تنها مى‏مانند .  این حقیقت ، به عنوان توجه به یک واقعیت عینى‏ در کلام مولا على(ع) این گونه آمده است : « من لم یواخ الا من لا عیب فیه قل صدیقه‏ » ;  (7) . کسى که بخواهد جز با افراد بى‏عیب دوستى و برادرى نکند ، دوستانش کم خواهند شد .نکات دیگر ....در باب دوستى ، گوهرهاى فراوانى در گنجینه‏هاى حدیثى ما نهفته ‏است که در این مختصر ، مجال بسط سخن نیست . براى اینکه از آن ‏محتواهاى سودمند و کاربردى بى‏بهره نباشیم ، در اینجا فهرستى ازنکات دیگر که در آیین دوستى باید به کار بست ، مى‏آوریم که برگرفته ‏از احادیث این موضوع است :از هر چیز ، تازه‏اش را انتخاب کن و از دوست ، قدیمى‏اش را .از نشانه‏هاى بزرگوارى انسان ، حفظ دوستان قدیمى است . بهترین دوستان ، آنانند که در نصیحت و خیرخواهى ، سازشکارى و مصانعه نمى‏کنند ،  عیبهایتان را به شما مى‏گویند ،  درکارهاى اخروى کمک‏کار شمایند ،  شما را از گناهان باز مى‏دارند ،  و از لغزشهاى شما چشم مى‏پوشند .دوست‏ خود را خیلى عتاب و سرزنش نکنید که  « کینه ‏ »  مى‏آورد .بدترین دوستان ،  آنانند که دوستى آنان ،  شما را به تکلف و رنج و زحمت‏ بیندازد .دوست واقعى کسى است که عیب دوست‏ خود را در نهان به ‏خودش بگوید ،  نه در آشکارا و نزد دیگران .هرگاه با کسى دوست‏ شدید ،  از نامش ،  نام پدرش ، نام قبیله و شهر و دیارش بپرسید ، که این گونه کسب شناختها نشانه صدق در دوستى است .هرگاه به دوستى علاقه و محبت داشتید ، آن را ابراز کنید و به او بگویید ، که موجب افزایش محبت و علاقه‏مندى مى‏شود .آنچه از دوست مى‏رسد تحمل کنید ، تحمل و بردبارى ، عیبها را مى‏پوشاند .برادران و دوستانتان را نسبت‏ به هر خطا مؤاخذه و محاسبه ‏نکنید ،  که دوستانتان کاهش مى‏یابند .خداوند ، تداوم دوستیها را دوست مى‏دارد . پس بر دوستیهاى‏خود ، استمرار بخشید .با کسانى که صرفا از روى طمع یا ترس یا تمایلات یا براى ‏خوردن و نوشیدن با شما دوست مى‏شوند ، دوستى نکنید .  در پى یافتن‏ دوستان باتقوا باشید !محبت و دوستى خود را بیجا و بى‏مورد صرف نکنید ،  که این‏گونه دوستیها در معرض گسستن است .پایان این بخش را حدیث جالبى از امیرالمؤمنین (ع) قرار مى‏دهیم‏که ما را به مراعات حقوق دوستان و برادران دینى فرا مى‏خواند و از زیرپا گذاشتن حقوق آنان به بهانه دوستى و خودمانى بودن ، نهى مى‏کند . على (ع) مى‏فرماید :  « حق برادر دینى خود را با اتکاء به رابطه‏اى که میان تو و او است ، ضایع مکن ، چرا که هرگز ، کسى که حقش را ضایع و تباه کرده‏اى ، برادر تو نیست : « لا تضیعن حق اخیک اتکالا على ما بینک و بینه ،  فانه لیس لک باخ من اضعت‏حقه . » (8) .قدر دوستیها و پیوندهاى عاطفى و دوستانه را بدانیم ، از دوستان صادق و وفادار و پاک و پرهیزکار ، دست‏ برنداریم ، چراغ محبت را در دلهاى خویش ، روشن و شعله‏ور نگاه داریم ، از زخم زبان و کلمات تحقیرآمیز و برخورد دشمنى‏ برانگیز با دوستان برحذر باشیم ، « آیین دوستى ‏ » را بشناسیم و به کار بندیم.پى‏نوشتها : 1) نهج‏البلاغه، فیض‏الاسلام، حکمت‏11.  2) شرح نهج‏البلاغه، ابن ابى‏الحدید، ج‏20، کلام 546.   3) میزان الحکمه، ج‏9، ص‏50.   4) بحارالانوار، ج‏44، ص‏139.   5) میزان الحکمه، ج‏5، ص‏310.   6) همان، ص‏313.   7) همان، ج‏1، ص‏55.  8) نهج‏البلاغه، نامه 31.