اخلاق معاشرت ( 28 ) / ( به بهانه ماه مبارک رمضان )

شوخى و مزاحکمتر جامعه و ملتى را مى‏توان یافت که در ارتباطات مردم ، چیزى‏ به نام « شوخى ‏» وجود نداشته باشد . لازمه زندگى اجتماعى و داشتن‏ارتباطهاى سالم و فرح‏بخش ، مزاح است . البته گاهى هم مزاح ، به‏کدورت و کینه مى‏انجامد و نتیجه معکوس مى‏دهد که اشاره خواهد شد . بعضیها خصلت ‏شوخى و مزاح را چه با گفتار و چه رفتار ، به‏عنوان شاخصه خود قرار داده‏اند .  برخى هم میانه خوشى با آن ندارند و اهل شوخى نیستند . از آنجا که این نوع برخورد ،  در میان مردم متداول است و نه ‏مى‏توان به کلى آن را مردود دانست و نه مى‏توان بى‏حد و مرز طرفدارآن بود ، در این بخش به بیان آثار ، حد و مرز و شیوه و شرایط آن براساس تعالیم دینى مى‏پردازیم .مزاح ، خصلتى مؤمنانهخستگى جسم و روح ، با تفریحات سالم و مزاح و لطیفه‏گویى ‏برطرف مى‏شود . پرداختن به نشاط روحى و شادابى روان ، در سایه‏ لطایف و ظرایف ، امرى طبیعى و مقبول و مورد حمایت ‏شرع و دین‏ است ، البته با مراعاتهایى خاص . برخلاف تصور یا القاء آنان که مى‏کوشند چهره‏اى خشن و عبوس‏ از اسلام ارایه دهند ، در فرهنگ دینى مساله خوشحالى و شادى وخرسندسازى و « ادخال سرور »  و شاد کردن دیگران ، جزء خصلتهاى ‏مثبت و پسندیده به شمار آمده است . از مزاح و شوخ‏طبعى به عنوان ‏یک خصلت مؤمنانه یاد شده است . اولیاى دین و بزرگان مکتب نیز در عمل ، این گونه بوده‏اند .امام صادق (ع) فرمود : هیچ مؤمنى نیست مگر اینکه در او « دعابه ‏» است . راوى از امام پرسید : دعابه چیست ؟ حضرت فرمود : یعنى مزاح ‏و شوخى. (1) .شوخى‏کردن ، اگر در حد و مرز مجاز و معقول باشد ، شادى‏آوراست و شادکردن مردم به فرموده حضرت رسول ، کارى پسندیده است ‏و در روایات ،  از ادخال سرور در دل اهل ایمان تمجید شده است : « ان‏من احب الاعمال الى الله عز و جل ادخال السرور على المؤمنین ‏» ;  (2) . از محبوبترین کارها نزد خداى متعال ، وارد ساختن شادمانى بر دل‏مؤمنان است . یونس شیبانى از امام صادق (ع) نقل کرده که آن حضرت پرسید : چگونه است‏ شوخى و مزاح‏کردن شما با یکدیگر ؟ گفتم : اندک است . حضرت با لحنى عتاب‏آمیز فرمود :  چرا با هم مزاح و شوخى ندارید ؟ « فان المداعبة من حسن الخلق‏ » ،  شوخى و مزاح ، بخشى و جزیى از خوشرفتارى و حسن‏خلق است و تو مى‏خواهى از این طریق ، سرور وشادى بر دل برادرت وارد کنى ، پیامبر هم با افراد شوخى مى‏کرد ، مى‏خواست که آنها را شادمان سازد. (3) .در سیره رهبران الهىنمونه‏هایى که از مزاحها و رفتارهاى لطیفه‏آمیز و سخنان ‏مطایبه‏انگیز حضرت رسول روایت‏ شده است ، نشان مى‏دهد که آن‏حضرت ، در عین حال که خوشرفتارى و گشاده‏رویى و بذله‏گویى ‏داشت ، از مرز حق و سخن درست فراتر نمى‏رفت و شوخیهایش باطل‏ و لغو و ناروا نبود .  در روایت است که پیامبر(ص) فرمود : « انى لامزح و لا اقول الا حقا » ; (4) . من مزاح مى‏کنم ، ولى جز حق نمى‏گویم. این سخن ، هم نشان ‏دهنده مزاح در سیره رسول خداست ، هم ‏رعایت‏ حد و مرز آن . در مورد على بن ‏ابى‏طالب (ع)  نقل شده که وى شوخ‏ طبع بود وهمین شوخ ‏طبعى نیز بهانه مخالفان او گشت تا حضرت را از گردونه ‏خلافت کنار بزنند و چنین وانمود کنند که یک فرد خوش‏ مشرب وشوخ ‏طبع ، نمى‏تواند رهبرى مسلمین را عهده‏دار شود . اهل مزاح بودن ‏و بذله‏گویى آن حضرت ، حتى از زبان مخالفان او هم نقل شده است . عمروعاص ،  معاویه و عمر ،  سخنانى دارند که گویاى این ویژگى در آن‏ حضرت است . خود حضرت با شگفتى یاد مى‏کند که عمروعاص درمنطقه شام ،  چنین وانمود و تبلیغات مى‏کند که فرزند ابوطالب ، مزاح‏گرو بذله‏گو و بازیگر است ! (5)  تا چهره ناخوشایندى از وى در اذهان شامیان ‏ترسیم کند .معاویه گفته است : خدا ابا الحسن ( على بن‏ابیطالب ) را رحمت‏کند ، که خندان و گشاده‏رو و اهل فکاهى بود ! (6)  او مى‏خواست این را به ‏عنوان نقطه ضعف حضرت قلمداد کند . درباره امام صادق (ع) نقل شده که آن حضرت ، بسیار خنده‏رو وشوخ‏طبع بود : « و کان کثیر الدعابة و التبسم . »  (7) . در برخى روایات هم توصیه شده که در مسافرت با یک جمع ، براى سرور و رفع خستگى از مزاح و شوخیهاى سالم استفاده شود واین از آداب سفر بیان شده است . همچنان که گذشت ، شوخى و تفریحات سالم و مزاحهاى بدون‏آزار و دور از تحقیر دیگران و پرهیز از استهزاء مردم ،  به زندگى فردى و اجتماعى نشاط مى‏بخشد و موضوع مهم « طنز » نیز به نحوى در قلمرو شوخى و مزاح قرار مى‏گیرد ،  به شرط آنکه نگاه جدى به زندگى ،  آسیب‏ نبیند و حیات بشرى به بازیچه و لودگى و هرزگى کشیده نشود . عاقلان ، در هر شوخى و هزل هم ، یک سخن جدى مى‏یابند و از وراى مزاح ، به حقایق مى‏رسند ،  اما غافلان ،  جدى‏ترین مسایل حیات راهم به بازى مى‏گیرند . شوخى در گفتار و مطایبه در رفتار ، نباید فلسفه حیات را به پوچى ‏و خامى مبدل سازد و نگاه آدمى را در قشر نازکى از حقایق هستى‏ متوقف سازد .  اساسا مرز شوخى و جدى پنداشتن زندگى در همین‏ نگرش و زاویه دید نهفته است .  زنده‏یاد ، علامه محمدتقى جعفرى درتعریف  « شوخى‏ » مى‏نویسد :« فروغ جهان ‏افروز روح را خاموش ساختن و به قشر نازکى از نفت که روى آب‏ مى‏سوزد خیره ‏شدن و لذت‏ بردن ، شوخى نامیده مى‏شود . » (8) . باز هم به تعبیر استاد علامه جعفرى : « با این فرض که همه عقلاى عالم ‏به وجود یک عده امور جدى معتقدند ،  بایستى شوخیهاى ما به صورت ‏استراحتهایى باشد که براى تکاپو در کار و فعالیت لازم مى‏دانیم . آرى ، بایست‏ شوخى کنیم ،  اما ضمنا باید بدانیم که این شوخى در حقیقت مانند بیرون آمدن ازکشتى است که در سطح اقیانوس زندگى در حرکت است و گام گذاشتن به صندوق ‏مقوایى است که در روى امواج اقیانوس بى‏اختیار جست و خیز مى‏کند . ممکن‏است این کار خنده‏آور ، تلخى یکنواخت‏ بودن حرکت کشتى و تماشا به دستگاه وساکنین کشتى را به دست فراموشى بسپارد ، اما نباید فراموش کرد که درنوردیدن‏ پهنه بیکران دریا ، احتیاج به همان کشتى مجهز دارد که حتى کوچکترین پیچ ومهره‏اش هم به طور جدى منظور شده است  . » (9) .حد و مرز شوخىانسانها از نظر تحمل شوخى یکسان نیستند . بعضیها ظرفیت لازم ‏براى مزاح ندارند ،  در نتیجه شوخى به جاى دلشادکردن ، کینه وکدورت مى‏آورد و به جاى غم‏زدایى ، اندوه‏زا مى‏شود . از سوى دیگر ، افراط در هر چیز ، حتى خندیدن و خنداندن  و شوخى  و لطیفه‏گویى ناپسند است و آثار سوء و عوارض تلخ دارد .  اگردر تعالیم دینى از  « مزاح ‏ »  نهى شده یا از  « کثرت مزاح ‏»  مذمت‏ شده است ، براى پیشگیرى از همین عوارض است . مولوى گوید :گوش سر بربند از هزل و دروغتا ببینى شهر جان را با فروغ.البته که نگاه جدى به حیات و شناخت ناب از فلسفه زیستن و توجه به عقبه‏ها و گردنه‏هاى پر پیچ و خم و آینده دشوار و اسرارآمیز وجود ما به حدى مشغول کننده است که اگر کسى به همین جهات ، لب‏ از خنده و زبان از شوخى و عمل از مزاح برگیرد ، چندان قابل ملامت ونکوهش نیست .اینک نگاهى گذرا به برخى احادیثى مى‏افکنیم که اساسا از مزاح ، نهى مى‏کند ،  یا از افراط در شوخى برحذر مى‏دارد ،  یا به عوارض و پیامدهاى اخلاقى و اجتماعى زیاده‏روى در مزاح یا شوخیهاى‏ بى‏حساب و لجام‏گسیخته و بى‏ملاحظه نسبت‏ به حیثیت و آبرو و شخصیت دیگران اشاره دارد . با توجه به اینکه دین ،  مزاح را از اخلاق ‏شایسته یک مؤمن مى‏داند ، نهى از مزاح در موارد دیگر ، جاى تامل‏دارد .امام باقر (ع) به حمران بن‏ اعین فرمود : « ایاک و المزاح ، فانه یذهب هیبة الرجل و ماء وجهه‏ » ;  (10) . از شوخى بپرهیز، چرا که شوخى هیبت و آبروى انسان را مى‏برد .امام صادق (ع)  فرمود : « لا تمزح ،  فیذهب نورک ‏ » ; (11) . شوخى مکن ، که فروغت مى‏رود .رسول خدا (ص) فرمود : « کثرة المزاح تذهب بماء الوجه و کثرة الضحک تمحو الایمان ‏ » ;  (12) . شوخى بیش از اندازه و بسیار ، آبرو را مى‏برد و خنده زیاد ، ایمان رامحو مى‏کند.ز شوخى بپرهیز اى باخردکه شوخى تو را آبرو مى‏برد.در آداب و اخلاق مسافرت ، در احادیث متعددى ، چند چیز جزء جوانمردى و فتوت به شمار آمده است ،  یکى هم مزاح است ،  اما به ‏شرطى که معصیت و گناه نباشد ، یا موجب خشم و نارضایى پروردگار نگردد . ( المزاح فى غیر المعاصى . کثرة المزاح فى غیر ما یسخط الله عزو جل ) . (13) .در سخنى هم امام صادق (ع)  فرموده است : « ان الله یحب المداعب فى الجماعة بلا رفث‏ » ; (14) . خداوند ، شوخ و مزاح‏کننده و بذله‏گو در میان جمع را دوست‏ مى‏دارد ، اگر به گناه کشیده نشود.امام کاظم (ع) نیز در توصیه به یکى از فرزندانش چنین مى‏فرماید : « ... ایاک و المزاح ،  فانه یذهب بنور ایمانک و یستخف مروتک‏ » ; (15) . از شوخى پرهیز کن ، که نور ایمانت را مى‏برد و مروت تو را سبک ‏مى‏سازد .امام زین‏ العابدین (ع) در حدیث ‏بلندى که به خصلتهاى گناهان وآثار و عواقب سوء آنها پرداخته ، از جمله گناهانى را که پرده حیا وعصمت را مى‏درد ، شرابخوارى ،  قماربازى و پرداختن به لغویات وشوخیهایى مى‏شمارد که براى خنداندن مردم به کار گرفته مى‏شود . (16) .شاید اشاره به آثار سوء اخلاقى و روحى دلقک‏ بازیهایى باشد که‏ عده‏اى شغل خود را انجام حرکات سبک و خنداندن مردم ساخته‏اند و مردم را از واقعیات حیات و عمق بینش و نگرش به زندگى و مراعات‏ آداب و سنن دور مى‏دارند . آیا جز این است که چهره‏هاى دلقک و انسانهایى که حرفه ‏بازیگرى در خنداندن و لودگى و مسخرگى دارند ، و شوخیهاى جلف وسبک و نسنجیده و دور از وقار مى‏کنند ، به طور طبیعى هیبت و وقار انسانى خود را از دست مى‏دهند و در نظرها سبک جلوه مى‏کنند . این‏مضمون ، در احادیث‏ بسیارى مطرح شده است . امام على (ع) فرموده است : « من کثر مزاحه استخف به و من کثر ضحکه ذهبت هیبته ‏» ;  (17) . کسى که زیاد شوخى کند ، به سبب همان، سبک مى‏شود و هر که‏ زیاد بخندد ، هیبتش مى‏رود .اگر در حدیث است که :  « الکامل من غلب جده هزله ‏» ;  (18)  کامل کسى‏است که  « جد »  او بر  « شوخى‏ » اش غلبه و فزونى داشته باشد ،  نفى اصل‏ شوخى و مزاح و هزل را نمى‏کند ،  بلکه شوخیهاى بى‏رویه و مزاحهاى ‏خارج از حد را مى گوید که « جدیت ‏حیات ‏»  را تحت ‏الشعاع قرار مى‏دهد .شوخیهاى بدفرجاموقتى شوخى ، از مرز اعتدال فراتر رود و به افراط کشیده شود  ، موجب تحقیر و اهانت مى‏گردد و طرف شوخى بر مى‏آشوبد و در دفاع ‏از آبروى خود و حفظ موقعیتش به معارضه و برخورد مى‏پردازد . اینجاست که شوخى تبدیل به کدورت و دشمنى مى‏شود .  نمونه‏هاى فراوانى مى‏توان یافت که یک مزاح بیجا و نسنجیده که ‏بى‏حرمتى به کسى یا گروهى تلقى شده است ، خشم آنان را برانگیخته ‏است .  در ضرب‏المثلهاى ما تعابیرى همچون  « شوخى شوخى آخرش به‏ جدى مى‏کشد »  (19)  وجود دارد که گویاى عواقب ناهنجار برخى ‏شوخیهاست . همین مضمون در مثلهاى عربى نیز آمده است :  « المزاح‏ مقدمة الشر » . امام حسن عسکرى (ع) فرمود :  « لا تمازح ،  فیجترء علیک‏ » ;  (20)  شوخى‏ مکن ، که بر تو گستاخ مى‏شوند .  این ، اشاره به از بین رفتن مهابت وحرمت مزاح‏کننده دارد که وقتى با شوخى ، حریم خود را شکست و ابهت و وقار خویش را زیر پا گذاشت ، راه براى دیگران باز مى‏شود که ‏به حرمت‏شکنى بپردازند .در حدیث دیگرى که امام صادق (ع) به « مؤمن  الطاق ‏ »  دارد به آثار سوء و خلاف‏ انگیز مزاح اشاره دارد .  حضرت ، ضمن وصایاى مفصلى‏ به وى ، مى‏فرماید : « ان اردت ان یصفو لک ود اخیک فلا تمازحنه و لا تمارینه و لا تباهینه و لاتشارنه ‏» ;  (21) . اگر مى‏خواهى دوستى برادرت با تو صاف و زلال و بى‏آلایش‏ بماند ،  با او شوخى ، جدل ،  مفاخره  و مخاصمه و کشمکش مکن .روشن است که این چهار عمل ، گاهى نوعى تعرض به حریم ‏شخصیت دیگرى محسوب مى‏شود و آن صفاى برادرى و دوستى را مى‏آلاید .به هر حال ، در شوخى کردن با دیگران ،  هم باید ظرفیت طرف‏ مقابل سنجیده شود ،  هم از افراط و زیاده‏روى پرهیز گردد ، هم از تحقیر و توهین و استهزاء دیگران اجتناب شود ،  هم وقار و هیبت ‏خودشخص محفوظ بماند .  نشاندن گل لبخند به چهره‏ها به قیمت ‏خوردکردن شخصیت‏ یک انسان ،  و ایجاد شادى در عده‏اى به بهاى غمگین‏ ساختن یک مسلمان ،  زیبنده و شایسته نیست .  در مساله طنز و برنامه‏هاى فکاهى و عروسکى صدا و سیما نیز ،  به لحاظ اینکه گاهى‏ اهانت‏ به اشخاص حقیقى مى‏شود و تعرض به آبرو و حیثیت آنان به‏ شمار مى‏آید ، برخى به طور جدى مخالفند و آنان را از نظر فقهى و شرعى بى‏اشکال نمى‏دانند .  اعتدال در هر امرى پسندیده است ،  در مزاح ‏و شوخى نیز همچنین ، تا معاشرتها پاک و دوستیها بادوام و رابطه‏ها صمیمى و برادرانه باشد .پى‏نوشتها : 1) بحارالانوار، ج‏73، ص‏60.   2) کافى، ج‏2، ص‏189.   3) بحارالانوار، ج‏16، ص‏298.   4) همان.  5) نهج‏البلاغه، صبحى صالح، خطبه 84.   6) بحارالانوار، ج‏41، ص‏147.   7) همان، ج‏17، ص‏33.   8) تفسیر و نقد و تحلیل مثنوى، ج‏16، ص‏147.  9) همان.  10) بحارالانوار، ج‏73، ص‏60.   11) همان، ص‏58.   12) همان، ج‏69، ص‏259.  13) همان، ج‏73، ص‏266.  14) همان، ص‏60.   15) همان، ج‏66، ص‏395.   16) همان، ج‏70، ص‏375.   17) همان، ج‏74، ص‏285.  18) غررالحکم.   19) امثال و حکم، دهخدا، ج‏2، ص‏1033.   20) بحارالانوار، ج‏75، ص‏350.  21) همان، ص‏291.