اخلاق معاشرت ( 30 ) / ( به بهانه ماه مبارک رمضان )

تقدیر و سپاسدر برخوردهاى اجتماعى ، یکى از عوامل محبت‏آفرین و تحکیم ‏روابط ، داشتن حالت و روحیه  « سپاسگزارى ‏» و « قدردانى ‏»  و « حق‏شناسى ‏ » نسبت‏ به مردم است . همواره سپاس و تشکر ، در مقابل  « نعمت ‏» است . نعمت و احسان ‏هم یا مستقیما از سوى خدا به ما مى‏رسد ، یا بندگان خدا واسطه خیرند و نیکى بر دست آنها جارى مى‏شود و ما از نیکوکاریها و یاریها و مساعدتهاى مردم بهره‏مند مى‏شویم و « نعمت الهى ‏» از این طریق شامل ‏ما مى‏گردد .تصور نشود که  « شکر خدا » با  « سپاس از مردم ‏»  منافات دارد ،  بلکه‏گاهى شکر الهى در سایه تقدیر و تشکر و حق‏شناسى از مردم تحقق ‏مى‏پذیرد و خداوند به این گونه سپاسگزاریها راضى است ، بلکه به آن ‏دستور مى‏دهد .پس ، بحث‏ شکر ، اختصاص به زبان ذاکر و قلب شاکر و سجده ‏شکر در برابر نعمتهاى الهى و در پیشگاه خداوند متعال ندارد ، بلکه‏ جلوه‏اى از شکر هم در ارتباط با نعمتها و نیکیهایى است که از مردم به ‏ما مى‏رسد و نسبت ‏به آنان هم باید شاکر باشیم .جلوه‏هاى نعمتدر « شکر » ، گام اول شناختن  « نعمت‏ » است ، و گام دوم شناخت ‏ « ولى‏نعمت‏ » . از این دو شناخت ، حالتى در قلب انسان نسبت‏ به نعمت و دهنده نعمت پدید مى‏آید که او را نسبت ‏به نعمت و صاحب آن ،  قدردان ‏و ستایشگر و سپاسگزار مى‏سازد .  براى اینکه بنده‏هاى شکورى باشیم ، ابتدا باید نعمتهاى خدا را که از آن برخورداریم ،  چه نعمتهاى آشکار وروشن ،  چه نعمتهاى پنهان و ناشناخته بشناسیم ،  تا حق نعمتها را اداکنیم .در سپاسگزارى نسبت ‏به مردم نیز توجه به نعمتهاى مادى ومعنوى که از دیگران به ما مى‏رسد ، گام نخست پیدایش حالت ‏سپاس‏نسبت‏ به آنان است . برخى از این نمونه‏ها از این قرار است :پدر و مادرى که در تربیت و رشد ما سهم عمده‏اى داشته‏اند ، معلمان و مربیانى که در تعلیم و تربیت ما کوشیده‏اند ، هدایتگرانى که ما را با دین و خدا و قرآن و معارف اسلامى آشنا ساخته‏اند ، آنان که در « خوب شدن‏ » ما سهمى داشته‏اند ، کسانى که در موفقیت علمى ، شغلى ، ادارى ، اقتصادى و رفاه وآسایش ما بهره‏اى داشته‏اند ، آنان که امنیت اجتماعى ما را تامین مى‏کنند ، آنان که در گرفتاریها به کمکمان مى‏شتابند و در مشکلات ،  با ما همدردى مى‏کنند ، کارگران ، کشاورزان ، دامداران ، باغبانان ، تولیدکنندگان ، صنعتگران ، مخترعان و ... که وسایل زندگى و رفاه انسانها را فراهم‏مى‏سازند ، دوستى که با نظر مشورتى‏اش ما را در کارمان کمک مى‏کند ، همکلاسى که در درسها به ما یارى مى‏رساند ، همسایه‏اى که هنگام نیاز ، از مساعدت دریغ نمى‏کند ، رسانه‏هاى گروهى و مراکز اطلاع‏رسانى و چاپ و نشر ، که در ارتقاى سطح فکر و دانش و شناخت ما مى‏کوشند . و ... دهها و صدها شخص و گروه و صنف و نهاد و مرکزى که به‏ نحوى از سوى آنها متنعم و برخوردار مى‏شویم .قدردانى از زحمات و خدمات تلاشگران و خادمان ، آنان را درکارشان باانگیزه‏تر و مصمم مى‏سازد و ناسپاسى از آنان ، سست و مایوس و دلسردشان مى‏سازد .فرهنگ تقدیر و تشکر و زبان سپاس و حق‏شناسى از نیکیها و نیکوکاران ، از تعالیم اسلام و برنامه‏هاى دینى است و هر چه این ‏فرهنگ در بین مردم رواج یابد ، کمکى به توسعه خیرات و افزایش وتداوم نیکوکارى و احسان در جامعه است . در روایات اسلامى ، هم به سپاس از مردم و خوبیهایشان سفارش‏شده و هم از ناسپاسى و قدرنشناسى نکوهش شده  است و ناسپاسان به‏ عنوان « رهزنان خیر» قلمداد شده‏اند .سپاس از مردمدر مقابل نیکیهایى که از دیگران به ما مى‏رسد ، سه حالت مى‏توانیم ‏داشته باشیم :1- مکافات و جبران ( که عالى‏ترین برخورد است ) . 2- شکر و سپاس ، با زبان و قلم . 3-  ناسپاسى و قدرنشناسى ( که بدترین برخورد است ) .از حضرت على (ع) روایت است که فرمود : بر عهده کسى است که‏ به او انعام و احسانى شده ، اینکه به خوبى و به نحو شایسته ، برنعمت ‏دهنده نیکى کند و نعمت و احسان او را جبران نماید . اگر ازجبران عملى و  « مکافات‏ » ناتوان بود ،  با ستایشى شایسته و ثناى نیک‏ برخورد کند ، اگر از ستایش زبانى هم ناتوان بود ، حداقل نعمت را بشناسد و به نعمت‏دهنده محبت داشته باشد . اگر این را هم ندارد و نتواند ، پس شایسته آن نعمت نیست ! (1) .در روایتى هم از امام باقر(ع) روایت ‏شده که : هر کس ، آن گونه که ‏به او نیکى شده ، رفتار کند ، مکافات و جبران کرده است و اگر ناتوان‏باشد ، شاکر است و اگر شاکر باشد ، بزرگوار است. (2) .از حضرت رضا (ع) روایت است : « من لم یشکر المنعم من المخلوقین لم یشکر الله عز و جل ‏» ;  (3) . هر کس مخلوقهاى نعمت‏دهنده را سپاس نگوید ، خدا را سپاس‏ نگفته است . این حقیقت ، به تعبیرهاى گوناگون و به صور مکرر در روایات ‏اسلامى آمده است .از امام سجاد (ع) نقل شده است : « اشکرکم لله اشکرکم للناس ‏» ;  (4) . شکرگزارترین شما نسبت ‏به خدا ، کسى است که نسبت‏ به مردم ‏سپاسگزارتر باشد . و از پیامبر اکرم (ص) نقل شده که فرمود :  « من لا یشکر الناس لایشکر الله ‏»  (5) . کسى که مردم را سپاس نگوید ، شکر خدا را هم انجام نمى‏دهد . و به فرموده امام کاظم (ع) :  خداوند ، بنده سپاسگزار را دوست‏ مى‏دارد . در قیامت ، خداوند به برخى از بندگانش خطاب مى‏کند : آیا نسبت‏ به فلانى سپاس و تشکر کردى ؟ مى‏گوید : پروردگارا ! من تو را شکر کردم . خداوند مى‏فرماید : اگر او را تشکر نکرده‏اى ، پس مرا هم ‏تشکر نکرده‏اى ! (6)  . امام سجاد(ع) در  « رسالة الحقوق ‏ » ، در مورد حق کسى که بر شما نیکى کرده و وظیفه‏اى که در برابر او دارید ، چنین فرموده است : « و اما حق ذی‏ المعروف علیک فان تشکره و تذکر معروفه ... » ; (7) . حق کسى که صاحب نیکى بر توست ، این است که سپاسگزار اوباشى و کار نیک او را یاد کنى و خالصانه بین خود و خدایت در حق اودعا کنى و گفتار نیک در باره او داشته باشى ، اگر چنین کنى در نهان وآشکار او را سپاس گفته‏اى و اگر هم روزى قدرت بر جبران داشته‏باشى ، نیکى او را جبران کنى .تشکر از والدیناز میان همه صاحب‏ نعمتها ، خداى متعال از خدمتى که والدین ، بخصوص مادر در حق فرزند انجام مى‏دهد و زحمتى که مى‏کشد ، یادکرده  و « شکر از والدین ‏»  را در کنار شکر خدا آورده است . در وصیتهاى‏ حکیمانه حضرت حق به انسان ، یکى هم همین نکته است .  در قرآن‏کریم مى‏خوانیم ، ضمن آنکه پروردگار ، انسان را وصیت و سفارش‏ نسبت ‏به پدر و مادر کرده و یاد اینکه مادر ،  او را در مدت دو سال دوران ‏باردارى و زایمان و شیر دادن و جدا کردن  از شیر ، با همه سختیها و ضعفها او را حمل کرده است ، مى‏فرماید : « ... ان اشکر لى و لوالدیک‏ » ;  (8)  نسبت‏به من و پدر و مادرت شاکر باش!این قدردانى خدا از زحمات مادر و توصیه حضرت او است که‏ انسان هم قدرشناس و شاکر مادر و پدر باشد . در همین مورد نیز ، امام ‏زین‏العابدین(ع) مى‏فرماید : « حق مادرت بر تو آن است که بدانى او تو را در جایى حمل و نگهدارى کرده‏که هیچ کس به نگهدارى دیگرى در آنجا اقدام نمى‏کند ،  او از میوه دلش و شیره‏ جانش به تو داده است ،  با همه اعضا و جوارحش تو را نگهدارى و حمایت کرده‏ است و باکى از این نداشته که گرسنه بماند و تو را سیر کند ،  تشنه باشد و تو را سیراب‏گرداند ،  عریان باشد ولى تو را پوشیده دارد ،  خود در برابر آفتاب بماند ولى سایه‏بان‏ تو شود ،  به خاطر تو بى‏خوابى بکشد و تو را از گزند سرما و گرما نگه دارد تا تو از آن او باشى .  و باید بدانى که تو هرگز قدرت  و توان سپاس او را ندارى ،  مگر با یارى و توفیق خداوند . » (9) .آیا با این همه حقى که والدین ، مخصوصا مادر بر گردن ما دارد ،  ما نعمت وجود مادر را قدر مى‏دانیم و از زحماتش تشکر مى‏کنیم و به ‏یادمان مى‏ماند که در باره ما چه رنجها کشیده و چه فداکاریها کرده‏است ؟ آیا سپاس از مادر ، تنها با یک کارت تبریک یا لوح تقدیر یا قاب ‏عکس یا جشن عادى ، انجام ‏شدنى است ؟ و آیا فرمان الهى که  « سپاسگزار پدر و مادرتان باشید » ، از سوى ما انجام و امتثال مى‏شود ؟ در سخنى از حضرت رضا (ع) آمده است که طبق همین آیه ، هر کس که از والدین‏خود سپاسگزارى نکند ،  خدا را هم سپاس نگفته است . (10) .رهزنان خیرپیشتر اشاره شد که ناسپاسى از مردم ، موجب دلسردى و سلب ‏انگیزه از آنان مى‏شود . البته وظیفه کسى که احسان و نیکى به مردم‏ مى‏کند ، آن است که به خاطر خدا خدمت کند و انتظار پاداش هم از خدا ‏داشته باشد و قدرنشناسى مردم او را سرد نکند . در نهج‏البلاغه است که : « لا یزهدنک فى المعروف من لا یشکره لک‏ » ;  (11) . کسى که سپاسگزار نیکیهاى تو نیست ، تو را در انجام کار معروف ‏و شایسته ، بى‏رغبت نسازد . این ، یک سوى قضیه است ، اما در سوى‏ دیگر وظیفه مردمى قرار دارد که از خدمات و احسانها برخوردار مى‏شوند . مردم اگر با سپاس و تقدیر ، اهلیت و شایستگى خود را نشان ‏ندهند ، موجب سلب نعمت و موجب منصرف شدن نیکوکاران از عمل‏خیر مى‏گردند . و این نوعى  « رهزنى ‏» در کار خیر است که در روایات نیزآمده است .از امام صادق (ع) روایت است : « لعن الله قاطعى سبیل المعروف ، و هو الرجل یصنع الیه المعروف فتکفره ، فیمنع صاحبه من ان یصنع ذلک الى غیره ‏ » ;  (12) . خدا لعنت کند رهزنان راه معروف و نیکى را ، رهزن خیر کسى ‏است که به  او خوبى مى‏شود و او ناسپاسى و کفران مى‏کند ، در نتیجه آن‏ نیکوکار را مانع از آن مى‏شود که به دیگرى نیکى کند .وقتى ببینند نیکى‏هایشان مورد توجه و تقدیر نیست و گاهى هم‏ بدتر از بى‏توجهى مى‏شود ، یعنى خوبى را با بدى مقابله مى‏کنند ، مى‏گوید :  بخشکد این دست که نمک ندارد .  و آنگاه تصمیم مى‏گیرد که ‏دیگر به کسى خوبى نکند ،  چون قدر نمى‏شناسند . تباه شدن عمل صالح و ضایع شدن احسان و نیکى گاهى هم ازهمین رهگذر است . در حدیثى حضرت امیر (ع) پنج چیز را تباه شده و ضایع مى‏شمارد ، از جمله بارش باران به شوره‏زار و افروختن چراغ در روز روشن و تقدیم غذا به انسان سیر و یکى هم نیکى کردن به کسى که‏ سپاسگزارى از آن نمى‏کند  « و معروف تصطنعه الى من لا یشکره.» (13) .آثار و نتایج ‏سپاسدر کنار آثار سوء و پیامدهاى منفى ناسپاسى ، نتایج درخشان وثمربخش قدرشناسى و سپاس قابل طرح است . همچنان که گفته شد ، تقدیر و سپاس ، هم ایجاد الفت و محبت و محبوبیت مى‏کند ، هم‏ فرهنگ نیکوکارى را ترویج مى‏کند ،  هم موجب رضایت الهى است .  درتوصیه‏هاى دینى هم سفارش به سپاس از صاحبان خیر و نیکى شده‏ است .  هم به نیکوکاران توصیه شده که بر شاکران ،  احسان و نیکى ‏بیشترى کنند . وقتى سپاس از نیکوکار ،  و نیکى بیشتر به سپاسگزار ،  در کنار هم و با هم مورد عمل قرار گیرد ،  جامعه رو به نیکوکارى و خدمات بیشتر وایثارهاى بزرگتر مى‏رود.به روایت امام صادق (ع) ، در تورات چنین نوشته است : « اشکر من انعم علیک ، و انعم على من شکرک ، فانه لازوال للنعماء اذاشکرت و لا بقاء لها اذا کفرت و الشکر زیادة  فى النعم و امان من الغیر » ; (14)  . نسبت‏ به کسى که بر تو نعمتى داده ، سپاسگزارى کن ، و نسبت‏ به‏کسى که از تو سپاسگزارى کرده ، احسان و انعام کن ، چرا که اگر نعمتها سپاس شود ، زوال نمى‏پذیرد و اگر ناسپاسى شود ،  دوام نمى‏یابد . شکرو سپاس، موجب افزایش نعمتها و ایمنى از تغییر و دگرگونى است.داشتن زبان تقدیر و تشکر، نرم‏کننده دلها، افزاینده عواطف و زداینده‏کدورتها و دشمنى‏هاست. مهم ، داشتن چنین تربیت و ترویج چنین فرهنگ در جامعه است . مقدارى حال و حوصله و مجال ،  و مقدارى هم هزینه و مخارج  لازم‏ دارد که به صورت شفاهى ،  کتبى ،  تلفنى ،  با ارسال هدیه ،  با ارتقاء رتبه ، دادن جایزه و ابراز محبت و نشان دادن عنایت و توجه ،  قدردانى خود را از کارهاى خوب که عمل مى‏شود و از خوبان و شایستگان جامعه ، نشان دهیم .امام على (ع) مى‏فرماید : سپاسگزارى تو از کسى که از تو راضى است ، رضایت و وفاى او را مى‏افزاید ، و سپاسگزارى تو از کسى که بر تو خشمگین است ، موجب صلاح و تمایل و عاطفه از سوى او نسبت‏ به تو مى‏گردد : « شکرک للراضى عنک یزیده رضا و وفاء ، شکرک للساخط علیک یوجب لک‏ منه صلاحا و تعطفا . » (15) .مقوله « سپاس از مردم ‏» ، بى‏ارتباط با  « فرهنگ تشویق ‏ »  نیست که در مباحث پیشین در آن مورد بحث‏ شد. چه خوب که همیشه گله و انتقاد از بدیها و نارساییها و عیوب ‏نکنیم ، بلکه چشم  « نیک‏بین ‏ »  هم داشته باشیم و از خوبیها وخوشرفتاریها و محاسن اخلاقى و عملهاى شایسته فرزندانمان ، همسرانمان ،  دوستان و همکارانمان ،  خدمتگزاران جامعه ،  تلاشگران ‏زحمت‏کش و فداکاران گمنام ،  به هر نحو و با هر زبانى که مى‏توانیم ، تقدیر و تشکر کنیم ،  که ... سپاس از خوبى‏ها و خوبان ،  « تکثیرخوبى‏ها » ست !پى‏نوشتها : 1) بحارالانوار، (بیروت)، ج‏68، ص‏50.  2) همان.   3) میزان الحکمه، ج‏5، ص‏153.   4) همان، ص‏148.  5) نهج‏الفصاحه، حدیث 1202.  6) اصول کافى، ج‏2، ص‏99.   7) مکارم الاخلاق، ص‏422.   8) لقمان، آیه 14.   9) مکارم الاخلاق، ص‏421.  10) میزان الحکمه، ج‏5، ص‏154، حدیث 9639.   11) نهج‏البلاغه، فیض‏الاسلام، حکمت 195.  12) وسائل الشیعه، ج‏11، ص‏539.  13) بحارالانوار، ج‏68، ص‏47.  14) همان، ص‏55.   15) غررالحکم، (به نقل از میزان الحکمه، ج‏5، ص‏152).