اخلاق معاشرت ( 31 ) / ( به بهانه ماه مبارک رمضان )

سازگارىتلاش براى داشتن یک زندگى دور از تنش و پرخاش و مشکلات‏ رفتارى ، موجب آسایش روح و سلامت‏ خانواده است . همه افراد ،  در خصلتهاى اخلاقى و شیوه رفتار ، یکسان نیستند . این تفاوت در برخى موارد بروز مى‏کند و مایه اختلاف مى‏شود ، اختلافى که البته قابل اجتناب است ، آن هم با شیوه « مدارا و سازگارى ‏»  در اخلاق و برخورد .بعضیها با دیگران ، چه در محیط خانه و محل کار ،  یا در محله و منطقه سکونت ، با دیگران  « ناسازگارند » . ناسازگارى با دیگران ، نشانه‏ نوعى غرور و خودخواهى و خودبرترى‏بینى نسبت ‏به مردم است ونتیجه آن هم تنها ماندن  و انزواست . از سوى دیگر ، بى‏طاقتى در مقابل حالات و رفتار دشوار و ناهنجار دیگران نیز ، ریشه در کم ‏ظرفیتى دارد و به تشدید این تعارض‏ و ناسازگارى مى‏انجامد . اگر در دستورهاى دینى ما به  « حسن‏ خلق ‏» ،  تاکید شده است ،  یکى ازمصداقهاى  بارز آن  « مدارا » است .آسایش دو گیتى تفسیر این دو حرف است:با دوستان مروت ، با دشمنان مدارا .« مدارا »  یک تکلیف اخلاقى در اسلام است . از رسول خدا (ص) روایت است : « امرنى ربى بمداراة الناس کما امرنى باداء الفرائض‏ » ;  (1)  همان گونه که پروردگارم مرا به انجام واجبات فرمان داده است ، به ‏مدارا با مردم دستور داده است . در حدیث دیگرى چنین آمده است که جبرئیل ، به محضر رسول‏خدا (ص) آمد و از سوى خدا چنین پیام آورد که : « اى محمد ! پروردگارت ‏سلام مى‏رساند و به تو مى‏گوید :  با بندگان من مدارا کن . » (2) . نیز در حدیث است از پیامبر اکرم (ص) که فرمود :« مداراة الناس نصف الایمان و الرفق بهم نصف العیش ‏» ;  (3) . نیمى از ایمان ، مداراى با مردم است و نیمى از زندگى ، رفق وملاطفت ‏با آنان است .حتى خارج از قلمرو دین و آیین هم ، آنان که خواستار یک زندگى ‏دلنشین و پسندیده باشند ، در سایه همزیستى مسالمت‏آمیز و رفق و نرمش با دیگران و رفتار شایسته ، بهتر به این خواسته مى‏رسند ، تا درسایه خشونت و برخورد ناسازگارانه و بهانه‏جویانه و عیب‏گیرانه وخود پسندانه ! سعه صدر و ظرفیت ‏براى تحمل دیگران ،  لازمه دست‏ یافتن به‏ یک زندگى خوب است . در مواردى که اختلاف سلیقه و دیدگاه ، یا تفاوت در مشى و رفتار و روش وجود دارد ، باز هم با وسعت نظر و « مدارا »  مى‏توان مانع بروز مشکلات شد .مدارا، یا تولى و تبرىتعیین مرزهاى دقیق در مباحث اخلاقى و مسایل فرهنگى ، مهم ‏است . ما به همان اندازه که به مدارا و حسن‏خلق  و حلم و معاشرت ‏شایسته ماموریم ، به تولى و تبرى و مرزبندى مکتبى در دوستیها و دشمنیها و صف‏آرایى در برابر دشمن و مقاومت‏ بر سر  « مواضع ‏»  و بى‏تفاوت نبودن در مقابل بدیها و بدان موظف هستیم .  و این دو مساله ‏از هم جداست و هر کدام جاى خاص خود را دارد .درست است که در مسایل اعتقادى نباید کوتاه آمد و ارزشها را نباید فروخت و با دشمنان فکرى و مرامى و سیاسى نباید کنار آمد ،  اما معاشرت با مردم موضوع دیگرى است .  حتى در ارتباط با دشمن هم ‏بحث  « مدارا »  تاکید شده است ،  چرا که گاهى سبب جذب آنان مى‏شود ، بى‏آنکه از مبانى و اصول خویش ،  دست‏ برداریم . حضرت امیر (ع) مى‏فرماید :   « خالطوا الناس مخالطة ان متم معها بکواعلیکم و ان عشتم حنوا الیکم‏ »;  (4)  با مردم آن گونه مخالطت و معاشرت داشته باشید که اگر مردید ، بارفتارى که داشته‏اید ، بر شما گریه کنند و اگر زیستید ، بر شما دلسوزى و شفقت کنند .این همان مفهومى است که در شعر  « عرفى ‏» آمده است :چنان با نیک و بد خو کن ، که بعد از مردنت  « عرفى ‏»مسلمانت ‏به زمزم شوید و هندو بسوزاند .و این ، نه به معناى بى‏تفاوتى در مقابل حق و باطل و صلاح و فساد ، یا زیر پا نهادن ارزشهاى مکتبى و نادیده گرفتن اصول و مبانى است ، بلکه  « سلوک شایسته ‏ » و  « حسن‏خلق ‏ »  و اخلاق نیک و جاذبه رفتارى است ، که حتى بیگانه را هم جذب مى‏کند .  از امام صادق (ع) در تفسیر آیه  « و قولوا للناس حسنا »  ( با مردم نیکو سخن بگویید )  نقل شده که فرمود : « یعنى با همه مردم ، چه مؤمن چه مخالف (خودى و بیگانه ) .  اما رفتار با مؤمنان ،  همراه با چهره گشاده باشد  و اما با مخالفان ، گفتارى مداراتى باشد ،  تا آنان را هم به ایمان  ( و خط فکرى ) خویش جذب کنید ، چرا که خیلى با کمترین از اینها مى‏توان شر آنان را از خود و از برادران ایمانى ‏باز داشت.» (5) .مدارا با دشمنمدارا ، سلاح پیامبران در جامعه پر از دشمن و مخالف بود و بدین‏وسیله ، هم مخالفان را جذب مى‏کردند ،  هم با این شیوه ، به پیروان‏ باایمان ، در مقابل دشمنیها و کینه‏توزیهاى عنودان و دشمنان سرسخت ، مصونیت مى‏بخشیدند .امام سجاد از حضرت رسول ( ص) روایت کرده که فرمود :  خداى‏ متعال ، از این رو پیامبران را بر مردم دیگر برترى و فضیلت‏ بخشید ، که‏ با دشمنان دین خدا بیشترین مدارا را مى‏کردند و به خاطر خدا و حفظ جان پیروان خویش ،   بهترین « تقیه‏ » را به کار مى‏بستند. (6) . روشن است که این در دوران خاصى بوده که پیامبران ( و حتى ‏رسول اکرم )  از نظر نیرو و نفرات و شرایط ، دوران سخت و عسرت وکمى یاران را مى‏گذراندند . آنگاه که فداکاران راه خدا افزون شدند ، دشمنیهاى کفار و منافقان را با شدت عمل جواب دادند و به فرمان ‏« جهاد » و  « برخورد قاطع‏ »  عمل کردند ،  نه سازشکارانه و مداهنه ‏جویانه ، که ‏البته آن هم به اقتضاى شرایط و موقعیت ‏بود .در برخوردهاى اجتماعى با مردم که قلمروى جدا از برخورد با دشمنان داخلى و خارجى دارد مدارا و نشان دادن ملاطفت و روحیه ‏سازگارى ، کار انسان را هم بیشتر پیش مى‏برد و دلها را هم بیشتر جلب‏ و جذب مى‏کند .  بویژه در مواجهه با کسانى که به هر حال ،  مثل استخوان ‏لاى زخم و مانند یک جراحت‏اند که ناچار باید به نحوى آنان را تحمل‏کرد .   به این تحمل از روى ناچارى  امام على(ع) اشاره فرموده و آن را نوعى حکمت‏ به شمار آورده است . مى‏فرماید : « لیس الحکیم من لم یدار من لا یجد بدا من مداراته ‏ » ;  (7) . کسى که مدارا نکند ، با شخصى که چاره و گریزى از مدارا کردن بااو ندارد ، حکیم و فرزانه نیست .راستى ! ... با یک جراحت و زخم ، چه مى‏توان کرد ،  جز ساختن و مدارا و تحمل ،  تا خوب شود ؟ گاهى بعضیها مثل همان زخمند باید با آنان ساخت و جز نشان دادن صبورى و سازگارى هیچ راهى نیست . حکمت ‏بودن « مدارا با مردم ‏» را در سخن دیگرى ، حضرت على(ع) چنین بیان فرموده است : « راس الحکمة مداراة الناس . » (8) . نشان دادن سازگارى و خوشرفتارى ، حتى کینه‏ها را هم میزداید وبه جاى آن دوستى و علاقه مى‏آورد . باز هم از حضرت امیر (ع) بشنویم‏که مى‏فرماید : « دار الناس تستمتع باخائهم و القهم بالبشر تمت اضغانهم‏ » ;  (9) . با مردم مدار کن ، تا از برادرى آنان بهره‏مند شوى و با آنان با روى‏گشاده ملاقات کن ، تا کینه‏هایشان بمیرد .تحمل ناسازگارىدر یک زندگى جمعى ، آیا چاره‏اى جز حسن سلوک و مدارا وجود دارد ؟ « گذشت‏ » ، یکى دیگر از جلوه‏هاى  «م دارا »  است . اگر بنا باشد در مقابل هر مساله انسان حساسیت و سرسختى نشان دهد و هر حرف را به دل بگیرد و از هیچ چیز نگذرد ،  پدید آمدن ناهنجارى در زندگى‏جمعى ، حتمى است . تحمل کردن ناسازگارى دیگران ، پدید آورنده سازگارى است . اگر بدى را با بدى و تندى را با تندى جواب دهیم ،  مشکلات بالا مى‏گیرد . گاهى باید چشم را بست و بعضى رفتارهاى آزاردهنده و ناراحت کننده ‏دیگران را نادیده گرفت ، یا درگذشت و بخشود ، تا ریشه بحران در روابط بخشکد .در تفسیر آیه  « یدرؤن بالحسنة السیئة ‏»  ( بدى را با نیکى رفع مى‏کنند ) آمده است که به وسیله حلم ،  جهل و نابخردى جاهل را دفع مى‏کنند و به ‏وسیله مدارا با مردم ، اذیت و آزار آنان را از خودشان دور مى‏سازند . (10) .بالاتر از این چشم‏پوشى ، آن است که بدرفتاریهاى دیگران را با خوشرفتارى مقابله کنیم ، نه مقابله به مثل ، بلکه مقابله به بهتر و برتر . این اوج کرامت نفس و اخلاق والا و پیامبرانه است که مى‏سزد در امت‏پیامبر(ص) تجلى یابد . در اخلاق خانواده ، بروز این نمونه مکارم اخلاقى به آن است که‏ هر یک از زن یا شوهر ، ضعفها و بداخلاقیهایى در طرف مقابل دید ، تصمیم بر مقابله به مثل و شاخ به شاخ شدن نگیرد ،  بلکه بنا را برسازگارى و تحمل بگذارد ،  آن هم به حساب خدا و براى رضاى اوتحمل کند ،  تا به دو نتیجه خوب برسد :  یکى بهبود وضعیت داخلى‏خانه ،  دیگرى رسیدن به اجر و پاداش الهى .امام صادق (ع) فرمود : « ثلاث من مکارم الدنیا والاخرة :  تعفو عمن ظلمک و تصل من قطعک و تحلم ‏اذا جهل علیک‏ » ; (11)  سه خصلت ، از بزرگواریهاى دنیا و آخرت است : یکى آنکه ازکسى که بر تو ستم کرده ، درگذرى ،  دیگر : با کسى که از تو بریده است ، پیوند برقرار کن .  سوم :  اگر با تو به جهالت رفتار شد ،  حلم و خویشتن‏دارى نشان دهى .حلم و بردبارى در برابر جهالت ، عفو و گذشت در مقابل ستم وجفا ، صله رحم با خویشاوندانى که قطع رابطه کرده‏اند ، ادب و متانت و احترام در مقابل آنکه بى‏ادبى کرده است ، خوبى و احسان در برابر بدیها و بدرفتاریهاى دیگران ، همه  و همه از نشانه‏هاى  « سازگارى‏ » و کرامت ‏نفس و روح بلند است .در مسایل تربیتى نیز ، تحمل فرزندان  « دشوار»   و ساختن با ناهنجاریهاى رفتارى آنان و به هنجار آوردن آن ،  هم دشوار است ،  هم‏گامى مهم در ساختن انسانهاى بالنده و مستعد .  از این رو ، معلم و مربى ، همچنین پدر و مادر براى تربیت ‏شایسته فرزندان ،  نیازمند « سازگارى ‏ » اند ، نیز تحمل در برابر ناسازگاریهاى شاگردان و فرزندان .پى‏نوشتها : 1) وسائل‏الشیعه، ج‏8، ص‏540.  2) همان.   3) میزان‏الحکمه، ج‏3، ص‏239.   4) نهج‏البلاغه، صبحى صالح، حکمت 10.  5 ) بحارالانوار، ج‏72، ص‏401.   6) همان.  7) میزان‏الحکمه، ج‏3، ص‏239.  8) غررالحکم، چاپ دانشگاه، ج‏4، ص‏52.   9) همان، ص‏16.  10) بحارالانوار، ج‏72، ص‏423.  11) همان، ج‏71، ص‏400.