اخلاق معاشرت ( 33 ) / ( به بهانه ماه مبارک رمضان )

نقد پذیرىصلاح و اصلاح فرد و جامعه ، در سایه « شناختن عیوب‏ » و تلاش ‏براى « زدودن عیوب‏ » است . این شناخت ،  هم در خود ما و نسبت‏ به اندیشه‏ها و عملهاى ‏خودمان است ، هم نسبت‏ به دیگران . زمینه‏ساز این عیب‏زدایى هم‏ « تذکر »  از سویى و  « تنبه ‏ » و  « اقدام ‏ »  از سوى دیگر است .مساله تذکر و نقد و یادآورى ، همچنین  « پندپذیرى ‏ »  و قبول ‏نصیحت و موعظه و توجه به تذکرات دیگران از همین رهگذر ، درمقوله مسایل معاشرتى و شیوه برخورد صحیح با دیگران قرار مى‏گیرد . به این خاطر ، در این بخش از مباحث اخلاق معاشرت ،  به خصلت‏ « نقدپذیرى‏ »  به عنوان یک روحیه بالا و رشد یابنده و خلق و خوى نیک‏ مى‏پردازیم .نقد و تذکرپرده‏پوشى بر واقعیات ، یا خود را به بى‏خبرى زدن ، واقعیتها را عوض نمى‏کند .  وقتى در کسى یا جایى یا رفتار و برخوردى اشکال‏وجود داشته باشد ،  فرزانگان عاقل ،  از هر تذکر اصلاحى استقبال ‏مى‏کنند ،  تا آن را برطرف سازند . اما جاهلان و خودخواهان ،  دوست‏ دارند که در همان موارد نیز ،  مدح و تملق و ثنا بشنوند و بر عیوب وکاستیها و زشتیها سرپوش بگذارند . به قول سعدى :  « احمق را ستایش خوش آید ،  چون لاشه که در کعبش دمى ، فربه نماید » . (1)  عجب و خودپسندى و خود برتربینى ،  پیامد همین گونه ‏مدحها و تعریفهاست که از عیوب ، غافل مى‏سازد .حضرت على (ع) مى‏فرماید : « اجهل الناس المغتر بقول مادح متملق یحسن له القبیح و یبغض الیه ‏النصیح ‏ » ; (2) . نادان‏ترین مردم کسى است که فریب ستایشگر چاپلوس را بخورد ،  ثناگرى که زشت را در نظر او زیبا جلوه مى‏دهد و خوبى را در نظر او منفور مى‏سازد .از صحبت دوستى برنجمکاخلاق بدم حسن نمایدکو دشمن شوخ‏ چشم داناتا عیب مرا به من نماید ؟از این رو ، به جاى آراستن عیوب و کتمان زشتیها و پرده‏ پوشى بر نارساییها ، باید آنها را گفت و شنید و در برطرف ساختنش کوشید .  « تذکر و نقد »  از همین جاست که قیمت و قداست مى‏یابد و براى بعضیها « یادآورى‏ »  یک وظیفه مى‏شود و براى بعضى توجه به تذکرها و نقدها یک « فضیلت اخلاقى ‏»  به شمار مى‏آید .  انسانهاى کمال‏جو ،  باید از این‏گونه تذکرها استقبال کنند،   چون مقدمه تکامل آنان است ،  و گرنه براى‏ همیشه در  « جهل مرکب‏ »  مى‏مانند . به این سخن حکیمانه سعدى دقت کنید :  « متکلم را تا کسى عیب ‏نگیرد ، سخنش صلاح نپذیرد . » (3) .شیوه صحیح نقدبه همان اندازه که تذکر کاستیها و نقد عملها مفید و لازم است ، توجه به شیوه یادآورى و نکات و آداب پند و اندرز و تذکر ، مهم وسرنوشت ‏ساز است . آیا هر کس حق دارد تذکر دهد ؟ آیا موعظه از هر کس پذیرفته ‏است ؟ آیا همه نقدها سازنده و مثبت است ؟ صفات و شرایط ناقد و واعظ چیست ؟اگر کسى دیگران را پند دهد ،  اما خودش اهل عمل به نصایح‏ خویش نباشد ، سخنش بى‏اثر است .  انبوهى از روایات ،  شاهد این‏ مدعاست .  اگر پنددهنده ، خودش اهل عمل باشد ،  تذکر او چراغى ‏روشن و روشنگر در دل و جان دیگران مى‏شود و تا ژرفاى قلبشان ‏نفوذ مى‏کند . به این سخن حضرت على (ع) دقت کنید : « استصبحوا من شعلة واعظ متعظ و اقبلوا نصیحة ناصح متیقظ ‏ » ; (4) . از فروغ واعظ و پنددهنده‏اى که خود ، پندپذیر است ، روشنایى ‏برگیرید و نصیحت نصیحتگر بیدار را پذیرا باشید .در این سخن ، هم به پندپذیرى اشاره دارد ، هم به شیوه مؤثر وعظ و نصیحت و تذکر. نقد و تذکر، هر چه صمیمى‏تر ، خودمانى‏تر ، در خلوت و بدون‏آبروریزى و هتک حیثیت‏ باشد ،  هم مؤثرتر است ،  هم از کینه‏توزى وکینه‏ افروزى و لجاجت ، دورتر است . گاهى نقادى آشکار و پند و تذکر در ملا عام ،  اثر منفى دارد و طرف را به عکس‏ العمل وا مى‏دارد وشخصیت او را هم خورد مى‏کند . حضرت امیر(ع) فرمود : « نصحک بین الملا تقریع ‏ » ; (5) . نصیحت و پند دادن تو در میان مردم و حضور دیگران ، کوبیدن وخورد کردن است . نقد از روى خیرخواهى و به قصد اصلاح و کمک به اشخاص‏مورد نقد کجا ، و نقد به قصد خراب کردن وجهه و موقعیت و کوبیدن وتخریب کجا ! البته هشیاران ، انگیزه‏هاى نهفته در وراى نقدها را خوب ‏مى‏فهمند و مى‏شناسند . نقد ، نباید برخاسته از حسد و غرض‏ورزى و تسویه‏ حساب باشد . تذکرهاى حسودانه و کین‏توزانه ، وضع را بدتر مى‏کند .  اصلا مگر از یک حسود ، نصیحت و خیرخواهى و تذکر به قصد اصلاح برمى‏آید ؟ امام صادق (ع) فرمود : « النصیحة من‏ الحاسد محال ‏ » ; (6) . نصیحت و خیرخواهى از حسود ، محال است .نقد پذیرىتکبر و خودخواهى ، جلوه‏هاى گوناگون دارد . یکى هم غرور درمقابل  « نقد » است .  وقتى نقد ،  مایه کمال اندیشه و کار ماست ،  نقدپذیرى‏کمک به این کمال و رشد است . از آن طرف ،  « نقدناپذیرى‏ » ، نشانه نوعى‏غرور و تکبر و عامل در جا زدن در ورطه بدیها و کاستیهاست . گاهى‏ ناب‏ترین موعظه‏ها و تذکرها هم ،  وقتى به دلهاى داراى کبر مى‏رسد ،  با « عدم پذیرش‏ »  مواجه مى‏گردد و انسان را محروم مى‏سازد .  به تعبیر زیباى امیرالمؤمنین (ع) : « بینکم و بین الموعظة حجاب من الغرة ‏ » ; (7) . میان شما و پند ، حجاب و پرده‏اى از غرور افکنده شده است . آیا شما مطمئن‏اید که همه اندیشه‏ها و افکارتان درست و بى‏اشکال ‏است ؟  آیا همه خصلتها و رفتارهاى فردى و اجتماعى خود را بى‏عیب‏ مى‏دانید ؟ آیا فکر نمى‏کنید در عملکردهاى مختلف شما ،  نقطه ‏ضعفهایى هم‏ممکن است‏ باشد که از چشم خودتان پنهان است ولى دیگرى متوجه ‏مى‏شود ؟ انسان گاهى به خاطر « حب نفس‏ » ، یا عیوب خود را نمى‏بیند و نمى‏فهمد ،  یا حاضر نیست ‏خود را داراى عیب و نقص بداند ،  از این رو ، نقد و تذکر دیگران را هم بر غرض‏ ورزى و دشمنى حمل مى‏کند .آینه چون عیب تو بنمود راستخود شکن ، آیینه شکستن خطاستدر یک خانواده ، ممکن است رفتار هر یک از زن و شوهر نسبت‏ به ‏هم ،  ایرادهایى داشته باشد ،  یا برخورد پدر و مادر با فرزند کوچک یاجوانشان ،  غلط باشد .  اگر کسى متذکر شد ،  باید مشفقانه بپذیرند و در اصلاح خویش بکوشند . اگر هر یک تلاش کنند تا عیب و اشکال را متوجه طرف مقابل‏ سازند و خود را بى‏گناه قلمداد کنند ،  نارساییها و عیوب و خطاها هرگز اصلاح نخواهد شد . انصاف در پذیرش خطا و عیب نشانه رشد عقلى ‏است .گاهى ممکن است در حسن‏نیت و خیرخواهى و نظر دوستانه‏کسى شک و تردید داشته باشیم و در نتیجه به آنچه که نقد مى‏کند ، توجهى نکنیم ،  ولى اگر حسن‏ نظر و نیت دوستانه کسى براى ما ثابت‏ بود ، در پذیرفتن نقد و تذکر و پند او تردید نکنیم . به فرموده حضرت امیر(ع) : « لیکن احب الناس الیک المشفق الناصح ‏ » ; (8) . محبوب‏ترین مردم در نظر تو، نصیحت کننده مشفق و خیرخواه ‏باشد . گرچه ممکن است تذکر و انتقاد دیگرى ،  در ذائقه ما تلخ آید ،  ولى‏تلخى نقد و تذکر ،  به مراتب سودمندتر از شیرینى چاپلوسى و نیرنگ و فریب است . از امام باقر (ع) روایت است : « اتبع من یبکیک و هو لک ناصح و لا تتبع من یضحکک و هو لک غاش‏ » ; (9) . از کسى پیروى کن که از روى خیرخواهى و نصیحت ، تو را مى‏گریاند ،  ولى پیرو کسى مباش که تو را مى‏خنداند  ، در حالى که نسبت‏ به تو فریبکارى مى‏کند !پذیرش نقد و دیدگاههاى اصلاحى دیگران ،  تنها به اندیشه و فکر ، یا به عملکرد خارجى و معاشرتهاى ما منحصر نمى‏شود . در آثار ادبى و تولیدات شعر و قصه و اثر هنرى نیز ، توجه به نقد دیگران ،  عامل رشد و بالندگى هنرمند و نویسنده و شاعر است ، برعکس ،  بى‏توجهى به نقادیهاى منتقدان کار انسان را پیوسته ضعیف و معیوب نگه مى‏دارد . هنرمندان نقدپذیر ، سریعتر رشد مى‏کنند . شاعران و نویسندگانى‏که به نقد آثارشان توسط دیگران بها مى‏دهند و از آن استقبال مى‏کنند ، علاقه خود را به کمال یافتن خلاقیتهاى ادبى خویش نشان مى‏دهند .به این چند جمله دقت کنید ، تا جایگاه نقد و ارزش نقدپذیرى‏ روشن‏تر گردد : « ... نقد در هنر ، مثل آینه جلوى اتومبیل است . راننده - هنرمند - باید به کمک‏ آن مواظب پشت‏ سرش باشد ، ولى یکسره در آن نگاه نکند ،  چرا که در این صورت ، انحراف از جاده و خطر تصادف ، در کمین است .» «هنر ، هواپیماست . هنرمند ، خلبان آن و منتقدین ، خدمه پرواز . » « غرور ، مثل سوراخ پنهان در بدنه کشتى ،  مامور غرق کردن تدریجى هنرمنداست . » « شاعرى که از منتقدین آثارش قهر کرده است ،  مثل هواپیمایى است که‏ ارتباطش با برج مراقبت قطع شده است . » « وقتى لیاقت و جربزه شهید شدن در تو نباشد ،  شروع مى‏کنى به نقد و ارزیابى ‏انگیزه شهدا ! » (10) .بارى ، « نقدپذیرى ‏» ، در مسایل اخلاقى ، فرهنگى ، اجتماعى و مدیریتى ، ضامن سلامت رابطه‏ها و رشد افکار و اعمال است . این‏مساله در متون دینى با عناوینى همچون : نصیحت و موعظه مورد توجه ‏قرار گرفته است . پایان این بحث را حدیثى از امام سجاد (ع) قرار مى‏دهیم که درضمن بیان حقوق متقابلى که افراد در جامعه نسبت ‏به هم دارند ( دررسالة‏الحقوق )  از جمله به  « حق نصیحتگر »  بر گردن  « نصیحت‏ شنو»  و وظیفه ناصح و متنصح اشاره فرموده است : « و حق الناصح ان تلین له جناحک و تصغى الیه بسمعک ،  فان اتى بالصواب‏ حمدت الله عز و جل و ان لم یوافق ، رجمته ... »;  (11) . حق نصیحت کننده ( و ناقد و پند دهنده )  آن است که نسبت ‏به او نرمش و انعطاف نشان دهى و به سخنش گوش فرا دهى ، اگر حرفش‏ بجا و درست‏ بود ، خداى متعال را سپاس بگویى و اگر تذکرش موافق با حق نبود ، نپذیرى .پى‏نوشتها : 1) گلستان سعدى، باب هشتم.  2) غررالحکم.  3) گلستان سعدى، باب هشتم.  4) میزان الحکمه، ج‏10، ص‏585.  5) همان، ص‏580.  6) بحارالانوار، ج‏75، ص‏194.  7) نهج‏البلاغه، صبحى صالح، حکمت 282.  8) غررالحکم.  9) محاسن برقى، ج‏2، ص‏440.  10) براده‏ها، حسن حسینى، صفحات 9، 16، 18، 44 و 74.    11) میزان‏الحکمه، ج‏10، ص‏57.