اخلاق معاشرت (۱۵)(به بهانه‌ی ماه مبارک رمضان)

حریم خانه و زندگى

منظور، حریم زمینى و جغرافیایى مورد نظر نیست، بلکه حریم‏ حقوقى و آسایش و آزادى افراد، منظور است.

زندگى شخصى افراد و اوضاع خصوصى داخل خانه و روابط درونى، حد و حریمى دارد که باید پاس داشته شود، تا روابط دوستى و صفا نیز محفوظ بماند، چرا که تعدى به این حریم و مراعات‌نکردن این حق، کدورت‌ها و دشمنی‌هایى را در پى دارد.

بگذارید سخن را این‌گونه آغاز کنیم، با طرح یک سؤال:

آیا شما دوست دارید کسى سرزده و بى‏‌خبر، وارد خانه‌ی شما بشود؟ آیا ناراحت نمى‏‌شوید اگر دیگران، بدون رضایت‏ شما در کیف و کمد یا اتاق و محل کار شما را باز کنند؟ آیا از دید زدن دیگران به دست‏‌خط و نوشته‏‌هاى محرمانه یا خصوصى‏‌تان، بدتان نمى‌‏آید؟ آیا اگر کسى از اسرار شما مطلع شود، یا آن‌که خودتان رازى را با کسى در میان بگذارید، به خصوص اگر راز خانوادگى و مربوط به زندگى‏ خصوصى شما باشد، او هم به دیگران برساند، خوب است؟ آیا خوشتان مى‏‌آید که بدون رضایت شما، کسى در اموال و وسایل ‏شما تصرف کند؟ دید زدن به درون خانه‌ی دیگران چطور؟

این‌ها و مسایلى از این قبیل، نشان مى‏‌دهد که شما براى زندگى و خانه‌ی خویش، حریمى قایل هستید و دوست ندارید که آن‌ها نادیده گرفته ‏شود. مراعات یا عدم مراعات این نکات نیز، از جمله موضوعات‏ «اخلاق معاشرتى‏» است که در اسلام براى آن قانون و حکم خاص وجود دارد. این مساله را کمى بازتر مطرح مى‏‌کنیم:

 

خانه، یا محل آرامش و ایمنى

به محل مسکونى هر فرد یا خانواده‏‌اى، «مسکن‏» هم گفته مى‏‌شود. یعنى این‌که خانه، محل قرار و استقرار و آرامش و سکون نفس و اطمینان خاطر است. از این رو، انسان باید در محل سکونت‏ خویش، احساس امنیت و آرامش داشته باشد. براى تامین این «احساس آرامش‏» نیز، اقدام‌هاى گوناگونى لازم است. از طرز معمارى خانه و نداشتن ‏اشراف بر آن و مناسب‌بودن همسایه‏‌ها گرفته، تا نحوه‌ی ارتباط دیگران و همسایگان و ترددکنندگان به خانه.

در اتاق خصوصى، نباید کسى واهمه‌ی ورود ناگهانى دیگران را داشته باشد.

در خانه‌ی شخصى هم، نباید دیگران بى‌‏اجازه یا بى‏رضایت‏ یا سرزده وارد شوند. اگر خانه‌‏اى مصون از دیدزدن دیگران و چشم‏‌چرانى نگاه‌هاى آلوده نباشد، «مسکن» نیست، بلکه عامل تشنج و اضطراب است.

این‌که باید بر در خانه یا اتاق، «پرده‏» باشد، براى جلوگیرى از افتادن ‏نگاه ناروا به درون خانه است. این‌که قبل از ورود به خانه‏‌اى باید در زد، اجازه گرفت و خبر داد، براى همین نکته است. البته، هم صاحب خانه‏ باید در تجهیز خانه‏‌اش و تامین وسایلى که به این «ایمنى‏» و «آرامش‏» و «آسایش‏» کمک مى‏‌کند بکوشد، هم رهگذران، همسایگان، طبقات بالا و خانه‏‌هاى مشرف باید نگاه خود را کنترل کنند.

اگر بر در خانه‌‏اى پرده نباشد، باید کنار راست‏ یا چپ ایستاد و در زد و یا صاحب‌خانه را صدا کرد، تا چشم به درون خانه نیفتد.

بگذارید از اسوه‌ی اخلاق بیاموزیم:

پیامبر اکرم ^(ص) که رفتارش مایه‌ی درس و الگو براى همگان است، وقتى به در خانه‌ی کسى مى‌‏آمد،  رو به روى در نمى‏‌ایستاد؛ بلکه سمت ‏راست‏ یا چپ قرار مى‏‌گرفت و مى‌فرمود: «السلام علیکم‏». با این سلام‌‏دادن بلند، اجازه‌ی ورود مى‌‏گرفت. زیرا آن روزها هنوز معمول نشده بود که همه در برابر خانه‏‌شان پرده بیاویزند.^(۱)

یک بار هم «ابوسعید خدرى» رو به ‏روى خانه‌ی حضرت ایستاد و اذن ‏ورود طلبید. حضرت فرمود: رو به ‏روى در، اجازه‌ی ورود مگیر!^(۲)

وقتى اشخاص به خانه‌ی شخصى خود وارد مى ‏شوند، نوعى «پناهگاه» امن و آسوده را برگزیده‌‏اند تا استراحت کنند و آزاد باشند. این ‏نکته ایجاب مى‌‏کند که حریم و حرمت داخل منزل‌ها حفظ شود و بى‌‏اجازه، کسى وارد خانه‏‌ها نگردد.

 

استیذان

در این‌جا با یک واژه‌ی قرآنى و حدیثى که به همین مساله مربوط مى‌‏شود آشنا مى‏‌شویم. استیذان یعنى «اذن طلبیدن‏»، اجازه گرفتن و رخصت‏ خواستن هنگام ورود به خانه یا اتاق کسى دیگر.

هم‌چنان که گذشت، خداوند خانه‏‌ها را محل آسایش افراد قرار داده و براى آن‌ها احکام ویژه‌‏اى مقرر کرده است. چه بسا کسى خسته یا بیمار یا بى‏‌حال است و آمادگى پذیرش کسى را ندارد. یا در خانه‏‌اش کسى است که با  وجود او، نمى‏‌خواهد دیگرى را پذیرا باشد. یا اوضاع خانه به نحوى است که دوست ندارد دیگران، آن حالت ‏و وضع را ببینند. یا از نظر لباس و وضع پوشش در شرایطى است که آماده‌ی آمدن کسى نیست، یا وقت و هنگامى است که لباس‌ها را در آورده و به استراحت نیم‏روز یا شبانه پرداخته و مایل یا مهیاى آن نیست که کسى‏ مزاحم یا وارد شود یا... یا...

به هر دلیلى، گاهى شرایط به گونه‏‌اى است که بى‌‏اذن وارد شدن، صاحب‌خانه را ناراحت مى‏‌کند. در چنین مواقعى باید «اجازه» گرفت.

دیده‌‏اید که افراد یک خانه، وقتى از پیش، در جریان آمدن کسى‏ باشند یا خودشان مهمان دعوت کرده باشند، خانه را مرتب و خود را مهیاى پذیرش و پذیرایى مى‏‌کنند. ولى وقتى کسى بى‏‌خبر و سرزده ‏وارد مى‌‏شود، هر کدام به گوشه‌‏اى فرار مى‏‌کنند، یا با شتاب و عجله، به‏ جمع و جور کردن وسایل خانه و سامان‌دادن به وضع ظاهرى منزل‏ مى‏‌پردازند. این یعنى چه؟ یعنى این‌که افراد، همیشه آمادگى پذیرش‏ دیگران را -به خصوص بى‌‏خبر و ناگهانى– ندارند.

در چنین مواردى وظیفه داریم که «استیذان‏» یا «استیناس‏» کنیم و بدون خبر دادن و سرزده وارد نشویم، تا به حریم امنیت ‏شخصى افراد در درون خانه، تعدى نکرده باشیم.

نحوه‌ی خبر دادن متفاوت و بسته به شرایط و محیط‌ها و اشخاص گوناگون است.

با «در زدن‏»، «اجازه گرفتن‏»، یا الله گفتن، زنگ زدن، سرفه کردن، پا بر زمین کشیدن یا به هر وسیله‌ی ممکن باید صاحب‌خانه یا ساکن اتاق و محلى را خبر داد. اگر اجازه‌ی ورود داده شد، وارد مى‏‌شویم، و گرنه، بدون هیچ ناراحتى بر مى‏‌گردیم. هم‌چنان که اگر ما در شرایط نامساعد بودیم و براى ورود کسى به خانه یا محل کار، تمایل نشان ندادیم، انتظار داریم که نرنجد و این را «توهین‏» تلقى نکند.

 

از پیشوایان بیاموزیم

پیامبر اکرم ^(ص) همواره براى ورود به خانه‌ی دیگران، اجازه‏ مى‏‌گرفت. اجازه‌گرفتنش هم به این صورت بود که با صداى بلند، به ‏اهل خانه سلام مى‏‌داد و منتظر جواب مثبت مى‏‌ماند. حتى براى ورود به‏ خانه‌ی دخترش فاطمه زهرا ^(س) نیز بیرون خانه مى‏‌ایستاد و با صداى ‏بلند سلام مى‏‌کرد.  شنیدن جواب از داخل خانه به معناى آمادگى آنان ‏براى ورود پیامبر بود و آن حضرت داخل مى‌‏شد.^(۳)

به نظر برخى فقها، این اجازه گرفتن سه بار لازم است. برخى هم‏ یک بار را کافى مى‌‏دانند. ولى رعایت جنبه‌ی اخلاقى اقتضا مى‏‌کند سه بار، اعلان قبلى شود.

امام صادق ^(ع) مى‌‏فرماید: براى ورود به خانه‏‌اى، اذن‌گرفتن و اعلام، سه بار است: بار اول، تا بشنوند. بار دوم براى آن‌که خود را جمع و جور کنند. در مرتبه‌ی سوم اگر مایل بودند اجازه دهند، والا، اذن نمى‏‌دهند و اجازه‏‌گیرنده برمى‏‌گردد: «الاستیذان ثلاثة: اولهن یسمعون، و الثانیة یحذرون و الثالثة ان شاؤوا اذنوا و ان ‏شاؤوا لم یفعلوا، فیرجع المستاذن‏».^(۴)

در سیره‌ی پیامبر نسبت ‏به حضرت زهرا ^(س) نوشته‌‏اند که گاهى در خانه‌ی آن‌ها مى‌‏آمد، سلام مى‌‏داد، پاسخ نمى‏‌شنید. تا بار سوم، که‏ مى‌‏خواست ‏برگردد، آنان جواب مى‏‌دادند. حضرت مى‏‌پرسید: چرا جواب نمى‏‌دادید؟ مى‏‌گفتند: یا رسول ‏الله، دوست داشتیم که صداى تو را بشنویم (این نمونه و شبیه آن در مورد قیس بن‏ سعد بن عباده هم نقل ‏شده است).

سرزده وارد خانه شدن، حتى خانه‌ی خود نیز ناپسند است. در آداب ‏سفر آمده است که پیامبر اکرم ^(ص) نهى کرد که اگر کسى شبانه از مسافرت برگشت، سرزده وارد خانه شود، مگر آن‌که قبلا اعلام کند و خبر دهد: «نهى رسول الله ^(ص) ان یطرق الرجل اهله لیلا اذا جاء من الغیبة حتى‏ یؤذنهم.»^(۵)

 

از زبان قرآن

گفتیم که موضوع «استیذان‏»، در قرآن هم آمده است و نشان‌‏دهنده‌ی ‏اهمیت این مساله در روابط اجتماعى و خانوادگى است. جایگاه این مساله در آیات قرآن، بیشتر مسایل جنسى و نگاه‌هاى ناخواسته است و آیات قبل و بعدش نیز به کنترل چشم و نگاه مرتبط است. چه‌بسا سرزده وارد اتاق یا خانه یا محلى شدن، سبب مى‏‌شود که نگاه به چهره‏ یا اندام یا صحنه‏‌اى بیفتد که ابلیس وسوسه‏‌گر، انسان را به دام و کام فتنه ‏بکشد. از این‏ رو اجازه‌ی ورود گرفتن، یک پیش‌گیرى احتیاط‏‌آمیز از هر نوع نگاه ناروا یا دیدن صحنه‏ه‌اى ناپسند یا غیر حلال است.

از زبان قرآن بشنویم که مى‏‌فرماید: «اى ایمان آورده‏‌ها! به خانه‏‌هایى جز خانه‌ی خویش وارد نشوید؛ مگر آن‌که  قبلا خبر دهید و اذن بگیرید و بر اهل خانه سلام کنید. این برایتان بهتر است؛ باشد که پند بگیرید. اگر در خانه، کسى را نیافتید، وارد خانه نشوید تا آن‌که به شما اجازه دهند و اگر به شما گفتند: «برگردید»، شما هم برگردید. این برایتان پاکیزه‌‏تر (و رشد دهنده‌‏تر) است.»^(۶)

اگر اجازه داده نشد، بدون ناراحتى باید برگشت. دلیلى بر ناراحت‌‏شدن نیست. خانه، خانه‌ی دیگرى است و آماده و متمایل نبوده که وارد شویم. این «ادب قرآنى‏» است که خدا به ما یادآورى مى‏‌کند که نحوه‌ی ‏ورود به خانه‌ی دیگران، هم با اجازه باشد، هم همراه با سلام، هم بدون‏ ایجاد وحشت و اضطراب، به نحوى که آنان احساس «انس» کنند؛ استیناس!

به تعبیر مرحوم علامه طباطبایى: این اجازه گرفتن براى ورود به ‏خانه، کمک مى‏‌کند که ساکن خانه خود را بپوشاند و از خودش ایمن و خاطرجمع باشد و این روش پسندیده، کمک مى‏‌کند تا اخوت و برادرى و الفت و تعاون عمومى در مسیر آشکار کردن خوبی‌ها و پوشاندن ناخوشایندی‌ها استمرار یابد.^(۷)

ابوایوب انصارى از پیامبر خدا مى‌‏پرسد که یا رسول‏ الله، این ‏استیناس که در آیه‌ی قرآن مطرح است، چیست؟ حضرت پاسخ مى‏‌دهد: گفتن سبحان‏ الله، الحمد لله، الله اکبر، سرفه‌کردن براى اهل خانه.^(۸)

روایت است که مردى به رسول خدا عرض کرد: آیا من براى وارد شدن نزد مادرم نیز اجازه بخواهم؟ پیامبر فرمود: آرى. آن مرد پرسید: مادرم خدمت‌کارى جز من ‏ندارد، آیا لازم است هر بار که بر او وارد مى‏‌شوم، اذن و اجازه بگیرم؟ حضرت فرمود: آیا دوست دارى که مادرت را عریان ببینى؟ مرد گفت: نه. فرمود: پس اجازه بگیر و وارد شو!^(۹)

آموزش قرآن درباره‌ی استیناس و اذن گرفتن، هم درباره‌ی خانه‏‌هاى‏ خودمان است، هم خانه‌ی دیگران و در هر دو مورد، احترام گزاردن به حرمت ‏ساکنان خانه و محترم شماردن حقوق شخصى آنان است.