اخلاق معاشرت (۷)(به بهانه‌ی ماه مبارک رمضان)
خوش‌گویى
از شاخههاى دیگر «حسن خلق»، که رابطهها را استوارتر و پیوندها را صمیمىتر مىسازد، گفتار دل‌پذیر و شادىبخش است. متانت در سخن و ادب در گفتار و زیبایى در کلام، خصلت پاک‌دلان بىکینه است و خلق و خوى اولیاء دین.
ارزش انسان و جوهره‌ی وجودىاش را زبان و بیان روشن مىسازد:
یکى تحقیر مىکند، یکى تشویق. یکى عیب‌جویى مىکند، دیگرى تحسین و تقدیر. یکى ملامت مىکند، دیگرى پر و بال مىدهد و امید مىآفریند.
کدام یک خوب‌تر است؟ شما خودتان چگونه بیان و زبانى دارید؟ تلخ یا شیرین؟ گزنده یا مرهم‌گذارنده ؟ آیا با دیگران همانگونه صحبت مىکنید که دوست دارید دیگران با شما آن‌چنان حرف بزنند و خطاب کنند؟
پذیرایى از دیگران، همیشه با غذا و میوه و شیرینى نیست. گاهى پذیرایى، با یک کلام خوب و سخن شایسته است. این اکرام، بالاتر از تغذیه و اطعام است، چرا که گفتار شایسته و زیبا، غذاى روح است.
گفتن یک «آفرین»، «احسنت»، «بارک الله» مگر چقدر هزینه و خرج دارد؟ کسانى هستند که جان مىدهند، ولى حاضر نیستند یک کلام تشویقآمیز و محبتبار بر زبان جارى کنند. بشنویم از رسول خدا (ص) که اسوه‌ی اخلاق حسنه و الگوى ادب در گفتار و رفتار است که فرموده است:
«من اکرم اخاه المؤمن بکلمة یلطفه بها و فرج عنه کربته لم یزل فى ظل الله الممدود علیه الرحمة ما کان فى ذلک»(۴)؛ هر کس برادر با ایمانش را با گفتن کلامى ملاطفتآمیز و غمزدا، مورد تکریم قرار دهد، تا وقتى او شادمان است، گوینده‌ی آن سخن همواره در سایه‌ی رحمت گسترده‌ی الهى به سر مىبرد.
کلام تشویقى و آفرین و مرحبا گفتن بر عمل شایسته‌ی دیگرى نیز، از اینگونه صالحات است. باز هم از کلام امام صادق (ع) بشنویم:
«من قال لاخیه المؤمن «مرحبا» کتب الله له مرحبا الى یوم القیامة»(5)؛ هر کس به برادر مؤمن خود «مرحبا» بگوید، خداى متعال تا روز قیامت براى او مرحبا و آفرین مىنویسد.
غیر از پاداش الهى، تاثیرات اجتماعى «خوش‌گویى» در نرم‌ساختن دل‌ها و جلب عاطفهها و استوار ساختن رابطهها مشهود است. آن‌که خوشسخن باشد، از دیگران نیز کلام نیکو مىشنود. «این جهان کوه است و فعل ما ندا» و البته که حرف و سخن ما هم در کوهستان زندگی‌ها انعکاس دارد و خوبى آن به خود ما منعکس می‌شود.
کسى که گفتار مؤدبانه داشته باشد، دیگران نیز با او مؤدبانه سخن خواهند گفت وگرنه... « کلوخانداز را پاداش، سنگ است». از کلام مولا على(ع) است که:
«اجملوا فى الخطاب تسمعوا جمیل الجواب»(۶)؛ زیبا خطاب کنید، تا جواب زیبا بشنوید!...
کیفیت برخورد ما با انسان‌هاى دیگر، همان نتیجه را به ما برمىگرداند. ادب، ادب مىآورد و توهین و فحش، بدزبانى و اهانت متقابل را در پى دارد.
خوش‌خویى
از رموز موفقیت حضرت رسول (ص) در دعوت و رسالت خویش، اخلاق نیکو و برخورد شایسته و جذاب با مردم بود. «حسن خلق» آن حضرت، امتیاز بارز آن مظهر رافت و رحمت بود. با همین «اکسیر اعظم» دل‌ها را جذب مىکرد، دشمنان را دوست مىساخت، کینهها را به مهربانى مبدل مىکرد، الفت مىآفرید و پیوند مىداد، دل‌ها را با دل‌ها، دست‌ها را با دست‌ها! و به همین سبب مدال «انک لعلى خلق عظیم»(۷) از خداى عظیم دریافت کرد.
کلام نرم، رفتار شایسته، گفتار مؤدبانه و جاذبهدار، تحمل فراوان و حلم و بردبارى و چهره‌ی گشاده و بشاش، از مظاهر و جلوههاى «حسن خلق» است. به تعبیر دیگر، وقتى محبت خود را به دیگران ببخشید، در حوادث، صبور و شکیبا باشید، خشم خود را فرو خورده، خویشتندارى کنید، بدى را با خوبى پاسخ دهید و از خشونت و عصبانیت و بدزبانى و تحقیر و توهین و تکبر به دور باشید، داراى «حسن خلق» هستید.
اگر خداوند به صاحبان حسن خلق، پاداش جهاد و شهادت مىدهد، بیجا و گزاف نیست، چرا که این هم نوعى مجاهده دارد. پیامبراکرم (ص) براى تثبیت و گسترش همین کمالات اخلاقى و «خوش‌خویی» برانگیخته شد. از کلمات نورانى او است:
«ان الرجل یدرک بحسن خلقه درجة الصائم القائم»(۸)؛ گاهى انسان در سایه‌ی خوش‌خویى، به مقام و رتبه‌ی روزهداران شبزندهدار می‌رسد!
انسى که مؤمنان با یکدیگر مىگیرند، بسیار قیمتى و با ارزش است و این در سایه‌ی خوش‌اخلاقى پدید مىآید که حلقه‌ی وصل انسان‌ها به هم است. در جوامع غربى، برخوردها اگر شاد و همراه با لبخند است، آن خوشرویىها حرکات سطحى و ظاهرى است و ریشه در عمق دل‌ها ندارد. «اخلاق آمریکایى» و «اروپایى»، تصنعى است. اما حسن خلق و خوش برخوردى در جوامع ایمانى و اسلامى، ریشه در متن عقیده دارد و انسان‌ها با هم یکدل و صمیمىاند، و دل‌سوز و رئوف و بامحبت!
پیامبر اکرم (ص) رابطه‌ی مؤمن با مؤمن و برخوردشان را با هم، هم‌چون رسیدن یک تشنه به آب سرد و گوارا مىداند که با آن سیراب مىشود:
«ان المؤمن لیسکن الى المؤمن کما یسکن قلب الظمان الى الماء البارد.»(۹)؛
در کجاى اخلاق غربى، این حالت یافت مىشود؟
در معاشرت مسلمانان با هم، باید «هم‌دلى»، بیش از «وحدت فیزیکى» و «پیوند سطحى» حاکم باشد، تا به انس و الفت‌هاى پایدار و رابطههاى درونى بیانجامد. با سلام و مصافحه و حسن خلق و چهره‌ی باز و لبخند محبتزا و غمزدا و برخورد نیک، این مهم تامین مىشود. میزان اسلامى‌بودن اخلاق هر مسلمان را باید در نحوه‌ی معاشرتش با دیگران جستجو کرد. خوش‌خلقى، دین و مرام مسلمانى است. به فرموده‌ی حضرت رسول (ص): «ایمان کسى کامل‌تر است که اخلاقش بهتر باشد، کسى به پیامبر شبیهتر و به او نزدیک‌تر است که خوشخلقتر باشد»(۱۰) و به تعبیر امام صادق (ع): «پس از عمل به واجبات الهى، محبوب‌ترین کارها نزد خداوند، آن است که انسان اخلاقى سازگار با مردم داشته و اهل «مدارا» باشد.»(۱۱).
بارى... گفتار و رفتار ما «آیینه‌ی شخصیت» ماست، بکوشیم هر چه روشن‌تر و شفافتر باشد.
پىنوشتها:
۱) اصول کافى (عربى)، ج ۲، ص ۱۸۸.
۲) همان، ص ۲۰۶.
۳) همان، ص ۱۹۲.
۴) همان، ص ۲۰۶.
۵) همان.
۶) غررالحکم، چاپ دانشگاه، ج ۱، ص ۱۳۹.
۷) سوره قلم، آیه ۴.
۸) میزانالحکمه، ج ۳، ص ۱۴۰.
۹) بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۲۸۰.
۱۰) میزانالحکمه، ج ۳، ص ۱۴۲.
۱۱) اصول کافى، ج ۲، ص ۱۰۰.
