اخلاق معاشرت (۹)(به بهانه‌ی ماه مبارک رمضان)
صله‌ی رحم
خویشاوندان، ارتباط خونى با هم دارند. شاخ و برگ‌هاى یک درختند و گل‌هاى یک بوستان. پس، ارتباطشان هم طبیعى است و قطع رابطه و رفت و آمد میان اقوام، عارضهاى ثانوى و یک بیمارى اجتماعى و «آفت خانوادگى» به حساب مىآید و اگر بىدلیل باشد، زشت و نارواست. اگر دلیلى هم داشته باشد، قابل رفع و شایسته‌ی تجدید رابطه است.
حضرت على (ع) مىفرماید: «صلة الرحم توجب المحبة»؛(۱) پیوند با خویشاوندان (صله‌ی رحم) محبت مىآورد.
روشن است که قطع این رابطه هم، سردى و کدورت و جدایى دل‌ها را در پى دارد. در احادیث، از صله‌ی رحم به عنوان «محبوبکنندهی انسان میان بستگان» یاد شده است: «صلة الرحم... محبتة فى الاهل».(۲)
سفارش اکید دین، بر این است که حتى با آنان که با شما بریده و قطع رابطه کردهاند، صله‌ی رحم و تجدید رابطه کنید (صل من قطعک) که این، نوعى ایثار و گذشت فوقالعاده مىطلبد.
محدوده‌ی این پیوند نیز گسترده است و هر بهانه را از دست انسان مىگیرد. امام صادق (ع) مىفرماید: «صل رحمک و لو بشربة من ماء»؛(۳) صله‌ی رحم کنید، هر چند در حد خوردن جرعه‌ی آبى باشد.
در حدیث معروف دیگرى آمده است: «صلوا ارحامکم و لو بالسلام»؛ هر چند با سلام گفتن، با خویشاوندان پیوند برقرار کنید.
آن‌چه گاهى مانع رفت و آمدهاى خانوادگى و دیدارهاى خویشاوندان یا دوستان مىشود، توقعات بالا، هزینه و مخارج، معطلى رفت و برگشت، وقت نداشتن افراد و... است. اما اگر به حداقل هم راضى باشیم و لحظهاى نشستن و حالى پرسیدن و آبى و چایى خوردن و برخاستن، یا از همان دم در، سلام کردن و جویاى حال شدن و برگشتن هم باشد، «صله‌ی رحم»ها بیشتر و ارتباط‌ها قوی‌تر خواهد گشت.
آثار و نتایج
این نوع پیوند، فواید بسیار و آثار دنیوى و اخروى فراوانى دارد که از احادیث بسیار آن، تنها به دو نمونه‌ی زیر، اکتفا مىکنیم:
حضرت امام باقر (ع) فرموده است: «صلة الارحام تزکى الاعمال و تنمى الاموال و تدفع البلوى و تیسر الحساب و تنسىء فى الاجل»؛(۴) صله‌ی ارحام، «اعمال» را پاک، «اموال» را افزون، بلاها را دفع، حساب را آسان مىکند و «اجل» را به تاخیر مىاندازد.
هم‌چنان که مىبینید، نتایج یاد شده، برخى به امور دنیوى مربوط است، برخى هم نتایج اخروى و پاداش‌هاى خدایى را نسبت به این عمل، بازگو مىکند.
حدیث دیگر از امام صادق (ع) است: «صلة الارحام تحسن الخلق و تسمح الکف و تطیب النفس و تزید فى الرزق و تنسئ الاجل»؛(۵) صله‌ی رحم، اخلاق را نیکو، دست را بخشنده، دل و جان را خوش مىسازد، رزق را مىافزاید و اجل و مرگ را به تاخیر مىاندازد.
این کار نیک و ساده، آن قدر سازنده و مفید است و آن‌چنان مورد رضاى پروردگار، که گاهى تقدیر الهى به خاطر آن عوض مىشود و خداوند به پاداش این عمل نیکو، بر عمر کسى مىافزاید. در مقابل، قطع رابطهها و بریدن از خویشاوندان، به حدى شوم و نفرتبار و در نظرخداوند، ناپسند است که عمر را مىکاهد.
به این حدیث تکاندهنده توجه کنید:
امام صادق (ع) فرمود: «ما چیزى را جز «صله‌ی رحم» سراغ نداریم که عمر را زیاد کند، تا آن‌جا که گاهى تا زمان مرگ یک نفر، سه سال مانده است، ولى او اهل صله‌ی رحم مىشود. آن‌گاه خداوند، سى سال بر عمرش مىافزاید و سى و سه سال دیگر زنده مىماند. و گاهى اجل کسى سى و سه سال است، به خاطر قطع رحم و گسستن رابطههاى خویشاوندى، کاهش مىیابد و اجلش سر سه سال فرا مىرسد.»(۶)
مرز صله‌ی رحم
این ادب معاشرت، اختصاص به بستگان پاک و باتقوا و حزباللهى هم ندارد. یک وظیفه‌ی اخلاقى است، حتى نسبت به آنان که اهل گناهند. چه بسا به برکت رفت و آمدهاى بستگان صالح، فاجران هم راه صلاح پیش گیرند و تاثیر بپذیرند. گاهى ترک مراوده و رفت و آمد، سبب مىشود که بستگان معصیتکار، در گناه و بیراهه‌ی خود، بیشتر پیشروى کنند، ولى حفظ رابطه، جلوى بدتر شدن آنان را مىگیرد. دراین صورت، تکلیف، هم‌چنان نگهبانى از این خط ارتباط و پیوند خویشاوندى است.
یکى از شیعیان از امام صادق (ع) مىپرسد: برخى خویشاوندانم خط و تفکر دیگرى دارند، غیر از فکر و مرامى که من دارم. آیا آنان بر من حقى دارند؟ حضرت فرمود: آرى، حق قرابت و خویشاوندى را چیزى قطع نمىکند. اگر با تو هم‌فکر و هم‌عقیده باشند، دو حق بر تو دارند: یکى حق خویشاوندى، دوم حق اسلام و مسلمانى.(۷)
حتى اگر بستگان، مایه‌ی آزار انسان را هم فراهم کنند، باز حق گسستن پیوند را نداریم. در حدیث آمده است:
مردى خدمت رسول خدا (ص) آمد و عرض کرد: یا رسول الله! من خویشاوندانى دارم که من با آنان پیوند مىکنم و رابطه دارم، اما آنان آزارم مىدهند. تصمیم گرفتهام آنان را ترک کنم. حضرت رسول فرمود: آن‌گاه، خدا هم تو را ترک مىکند!... گفت: پس چه کنم؟ رسول خدا فرمود: به کسى که محرومت کرده، عطا کن، با کسى که از تو بریده، رابطه برقرار ساز، کسى که بر تو ستم کرده، از او درگذر. هر گاه چنین کردى، خداوند پشتیبان تو خواهد بود.(۸)
از على (ع) نقل شده که فرمود: «صلوا ارحامکم و ان قطعوکم»؛(۹) با خویشاوندانتان پیوند و رفت و آمد داشته باشید، هرچند آنان با شما قطع رابطه کرده باشند.
سنت «صله‌ی رحم»، از نیکوترین برنامههاى دینى در حیطه‌ی معاشرت است. گرچه شکل نوین زندگى و مشغلههاى زندگی‌هاى امروزى، گاهى فرصت این برنامه را از انسان‌ها گرفته است، ولى حفظ ارزش‌هاى دینى و سنت‌هاى سودمند و ریشهدار دینى، از عوامل تحکیم رابطهها در خانوادهها است. به ویژه در مناسبت‌هاى ملى، در اعیاد و وفیات و آغاز سال جدید، فرصت طبیعى و مناسبى براى عمل به این «سنت دینى» است.
باشد که بر دستور العمل‌هاى مکتب در بعد اجتماعى و خانوادگى، وفادار بمانیم و صفاى زندگى را در سراب غربزدگى و تقلید از «فرهنگ بیگانه» نبازیم.
پىنوشتها:
۱) غررالحکم.
۲) اصول کافى، ج۲، ص۱۵۱.
۳) همان.
۴) همان، ص۱۵۰.
۵) همان، ص۱۵۰و ۱۵۱، حدیث ۶ و ۱۲.
۶) همان، ص۱۵۲، حدیث ۱۷.
۷) میزان الحکمه، ج۴، ص۸۳.
۸) بحارالانوار، ج۷۱، ص۱۰۰.
۹) همان، ص۹۲.
