الکافی، جلد ۱، کتاب عقل و جهل، حدیث ۱۴
١٤/١٤. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ، عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ، قَالَ:
کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللّٰهِ عَلَیْهِ‌السَّلاَمُ وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ (۱) مِنْ مَوَالِیهِ، فَجَرىٰ ذِکْرُ الْعَقْلِ وَ الْجَهْلِ، فَقَالَ أَبُو عَبْدِاللّٰهِ عَلَیْهِ‌السَّلاَمُ: «اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ، وَ الْجَهْلَ (۲) وَ جُنْدَهُ، تَهْتَدُوا».
قَالَ سَمَاعَةُ: فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، لَانَعْرِفُ إِلَّا مَا عَرَّفْتَنَا، فَقَالَ أَبُو عَبْدِاللّٰهِ عَلَیْهِ‌السَّلاَمُ: «إِنَّ اللّٰهَ -عَزَّوَجَلَّ- خَلَقَ الْعَقْلَ -وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ (۳) مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ (۴) عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ- مِنْ نُورِهِ، فَقَالَ لَهُ: أَدْبِرْ، فَأَدْبَرَ، ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَقْبِلْ، فَأَقْبَلَ، فَقَالَ اللّٰهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالىٰ: خَلَقْتُکَ خَلْقاً عَظِیماً، وَ کَرَّمْتُکَ (۵) عَلىٰ جَمِیعِ خَلْقِی».
قَالَ: «ثُمَّ خَلَقَ الْجَهْلَ مِنَ الْبَحْرِ الْأُجَاجِ (۶) ظُلْمَانِیّاً (۷)، فَقَالَ لَهُ: أَدْبِرْ، فَأَدْبَرَ، ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَقْبِلْ، فَلَمْ یُقْبِلْ، فَقَالَ (۸) لَهُ: اسْتَکْبَرْتَ (۹)، فَلَعَنَهُ.
ثُمَّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً، فَلَمَّا رَأَى الْجَهْلُ مَا أَکْرَمَ اللّٰهُ بِهِ الْعَقْلَ وَ مَا أَعْطَاهُ، أَضْمَرَ لَهُ الْعَدَاوَةَ، فَقَالَ الْجَهْلُ: یَا رَبِّ، هٰذَا خَلْقٌ مِثْلِی خَلَقْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ قَوَّیْتَهُ، وَ أَنَا ضِدُّهُ وَ لَا قُوَّةَ لِی بِهِ، فَأَعْطِنِی مِنَ الْجُنْدِ مِثْلَ (۱۰) مَا أَعْطَیْتَهُ، فَقَالَ: نَعَمْ، فَإِنْ عَصَیْتَ (۱۱) بَعْدَ ذٰلِکَ، أَخْرَجْتُکَ وَ جُنْدَکَ مِنْ رَحْمَتِی، قَالَ: قَدْ رَضِیتُ، فَأَعْطَاهُ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ (۱۲) جُنْداً.
فَکَانَ (۱۳) مِمَّا أَعْطَى (۱۴) الْعَقْلَ (۱۵) مِنَ الْخَمْسَةِ وَ السَّبْعِینَ الْجُنْدَ:
الْخَیْرُ، وَ هُوَ وَزِیرُ الْعَقْلِ، وَ جَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ، وَ هُوَ وَزِیرُ الْجَهْلِ.
وَ الْإیمَانُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَ.
وَ التَّصْدِیقُ وَ ضِدَّهُ الْجُحُودَ.
وَ الرَّجَاءُ وَ ضِدَّهُ الْقُنُوطَ.
وَ الْعَدْلُ وَ ضِدَّهُ الْجَوْرَ.
وَ الرِّضَا وَ ضِدَّهُ السُّخْطَ.
وَ الشُّکْرُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَانَ.
وَ الطَّمَعُ وَ ضِدَّهُ الْیَأْسَ.
وَ التَّوَکُّلُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ. (۱۶)
وَ الرَّأْفَةُ وَ ضِدَّهَا (۱۷) الْقَسْوَةَ.
وَ الرَّحْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْغَضَبَ (۱۸).
وَ الْعِلْمُ وَ ضِدَّهُ الْجَهْلَ.
وَ الْفَهْمُ (۱۹) وَ ضِدَّهُ الْحُمْقَ.
وَ الْعِفَّةُ (۲۰) وَ ضِدَّهَا التَّهَتُّکَ (۲۱).
وَ الزُّهْدُ وَ ضِدَّهُ الرَّغْبَةَ.
وَ الرِّفْقُ وَ ضِدَّهُ الْخُرْقَ (۲۲).
وَ الرَّهْبَةُ وَ ضِدَّهَا (۲۳) الْجُرْأَةَ.
وَ التَّوَاضُعُ وَ ضِدَّهُ الْکِبْرَ (۲۴).
وَ التُّؤَدَةُ (۲۵) وَ ضِدَّهَا التَّسَرُّعَ.
وَ الْحِلْمُ وَ ضِدَّهُ (۲۶) السَّفَهَ (۲۷).
وَ الصَّمْتُ (۲۸) وَ ضِدَّهُ الْهَذَرَ (۲۹).
وَ الِاسْتِسْلَامُ (۳۰) وَ ضِدَّهُ الِاسْتِکْبَارَ.
وَ التَّسْلِیمُ وَ ضِدَّهُ الشَّکَّ (۳۱).
وَ الصَّبْرُ وَ ضِدَّهُ الْجَزَعَ.
وَ الصَّفْحُ وَ ضِدَّهُ الِانْتِقَامَ.
وَ الْغِنىٰ وَ ضِدَّهُ الْفَقْرَ (۳۲).
وَ التَّذَکُّرُ (۳۳) وَ ضِدَّهُ السَّهْوَ.
وَ الْحِفْظُ وَ ضِدَّهُ النِّسْیَانَ.
وَ التَّعَطُّفُ وَ ضِدَّهُ الْقَطِیعَةَ (۳۴).
وَ الْقُنُوعُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ.
وَ الْمُوَاسَاةُ (۳۵) وَ ضِدَّهَا الْمَنْعَ.
وَ الْمَوَدَّةُ وَ ضِدَّهَا الْعَدَاوَةَ.
وَ الْوَفَاءُ وَ ضِدَّهُ الْغَدْرَ.
وَ الطَّاعَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَعْصِیَةَ.
وَ الْخُضُوعُ وَ ضِدَّهُ التَّطَاوُلَ (۳۶).
وَ السَّلَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ.
وَ الْحُبُّ وَ ضِدَّهُ الْبُغْضَ.
وَ الصِّدْقُ وَ ضِدَّهُ الْکَذِبَ.
وَ الْحَقُّ وَ ضِدَّهُ الْبَاطِلَ.
وَ الْأَمَانَةُ وَ ضِدَّهَا الْخِیَانَةَ.
وَ الْإِخْلَاصُ وَ ضِدَّهُ الشَّوْبَ (۳۷).
وَ الشَّهَامَةُ (۳۸) وَ ضِدَّهَا الْبَلَادَةَ.
وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْغَبَاوَةَ (۳۹).
وَ الْمَعْرِفَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِنْکَارَ.
وَ الْمُدَارَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمُکَاشَفَةَ (۴۰).
وَ سَلَامَةُ الْغَیْبِ (۴۱) وَ ضِدَّهَا الْمُمَاکَرَةَ.
وَ الْکِتْمَانُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْشَاءَ.
وَ الصَّلَاةُ وَ ضِدَّهَا الْإِضَاعَةَ.
وَ الصَّوْمُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْطَارَ.
وَ الْجِهَادُ وَ ضِدَّهُ النُّکُولَ (۴۲).
وَ الْحَجُّ وَ ضِدَّهُ نَبْذَ الْمِیثَاقِ.
وَ صَوْنُ (۴۳) الْحَدِیثِ وَ ضِدَّهُ النَّمِیمَةَ.
وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَ ضِدَّهُ الْعُقُوقَ.
وَ الْحَقِیقَةُ وَ ضِدَّهَا الرِّیَاءَ.
وَ الْمَعْرُوفُ وَ ضِدَّهُ الْمُنْکَرَ.
وَ السَّتْرُ وَ ضِدَّهُ التَّبَرُّجَ (۴۴).
وَ التَّقِیَّةُ وَ ضِدَّهَا الْإِذَاعَةَ.
وَ الْإِنْصَافُ وَ ضِدَّهُ الْحَمِیَّةَ (۴۵).
وَ التَّهْیِئَةُ (۴۶) وَ ضِدَّهَا الْبَغْیَ.
وَ النَّظَافَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَذَرَ (۴۷).
وَ الْحَیَاءُ وَ ضِدَّهُ (۴۸) الْجَلَعَ (۴۹).
وَ الْقَصْدُ (۵۰) وَ ضِدَّهُ الْعُدْوَانَ.
وَ الرَّاحَةُ وَ ضِدَّهَا التَّعَبَ.
وَ السُّهُولَةُ وَ ضِدَّهَا الصُّعُوبَةَ.
وَ الْبَرَکَةُ (۵۱) وَ ضِدَّهَا الْمَحْقَ.
وَ الْعَافِیَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ.
وَ الْقَوَامُ (۵۲) وَ ضِدَّهُ الْمُکَاثَرَةَ (۵۳).
وَ الْحِکْمَةُ (۵۴) وَ ضِدَّهَا الْهَوىٰ.
وَ الْوَقَارُ وَ ضِدَّهُ الْخِفَّةَ.
وَ السَّعَادَةُ وَ ضِدَّهَا الشَّقَاوَةَ.
وَ التَّوْبَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِصْرَارَ.
وَ الِاسْتِغْفَارُ وَ ضِدَّهُ الِاغْتِرَارَ (۵۵).
وَ الْمُحَافَظَةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَاوُنَ.
وَ الدُّعَاءُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِنْکَافَ.
وَ النَّشَاطُ وَ ضِدَّهُ الْکَسَلَ.
وَ الْفَرَحُ وَ ضِدَّهُ الْحَزَنَ.
وَ الْأُلْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْفُرْقَةَ (۵۶).
وَ السَّخَاءُ وَ ضِدَّهُ الْبُخْلَ.
فَلا تَجْتَمِعُ (۵۷) هٰذِهِ الْخِصَالُ کُلُّهَا مِنْ أَجْنَادِ الْعَقْلِ إِلَّا فِی نَبِیٍّ أَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ أَوْ مُؤْمِنٍ قَدِ امْتَحَنَ اللّٰهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ، وَ أَمَّا سَائِرُ ذٰلِکَ مِنْ مَوَالِینَا فَإِنَّ أَحَدَهُمْ لَایَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَ فِیهِ بَعْضُ هٰذِهِ الْجُنُودِ حَتّىٰ یَسْتَکْمِلَ وَ یَنْقىٰ (۵۸) مِنْ جُنُودِ (۵۹) الْجَهْلِ، فَعِنْدَ ذٰلِکَ یَکُونُ فِی الدَّرَجَةِ الْعُلْیَا مَعَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ، وَ إِنَّمَا یُدْرَکُ ذٰلِکَ (۶۰) بِمَعْرِفَةِ الْعَقْلِ وَ جُنُودِهِ، وَ بِمُجَانَبَةِ (۶۱) الْجَهْلِ وَ جُنُودِهِ؛ وَفَّقَنَا اللّٰهُ (۶۲) وَ إِیَّاکُمْ لِطَاعَتِهِ وَ مَرْضَاتِهِ»(۶۳).
ترجمه:
١٤/١٤. چند نفر از اصحاب ما از احمد بن محمد، از على بن حدید، از سَماعة بن مهران روایت کرده‌اند که گفت: در خدمت امام جعفر صادق علیه‌السلام بودم و در نزد آن حضرت گروهى از دوستان او بودند که ذکر عقل و جهل در میان آمد. امام جعفر صادق علیه‌السلام فرمود که: «عقل و لشکر او، و جهل و سپاه او را بشناسید تا راه راست یابید».
سماعه گفت که: عرض کردم که: فداى تو گردم، ما چیزى را نشناسیم، مگر آنچه تو ما را بشناسانى. آن حضرت فرمود که: «خدا عقل را آفرید، و آن اول آفریده‌اى است از روحانیان (و آن‌ها جسم‌هاى لطیف‌اند که به چشم در نیایند). از طرف راست عرش از نور خویش. پس فرمود که: پشت کن، عقل پشت کرد، و بعد از آن فرمود که: رو کن، رو کرد. خداى تبارک و تعالى فرمود که: تو را آفریدم آفریده‌ی بزرگ و تو را بر همه‌ی آفریدگان خود تکریم دادم و نواختم».
حضرت فرمود که: «بعد از آن، جهل را آفرید از دریاى تلخ که تاریک بود. پس فرمود که: پشت کن (یعنى از عالم ملکوت و نور)، جهل قبول کرد و پشت نمود. بعد از آن فرمود که: رو کن، قبول ننموده و رو نیاورد. خداى تعالى فرمود که: سربلندى کردى و او را لعنت فرمود.
بعد از آن، از براى عقل هفتاد و پنج لشکر قرار داد. چون جهل آنچه را که خدا عقل را به آن گرامى داشت، دید با آنچه او را عطا فرمود دشمنى او را، در دل گرفت، و گفت که: اى پروردگار من، اینک آفریده‌اى است مانند من که او را آفریدى و نوازش فرمودى و تقویت کردى، و من ضدّ اویم که کمال دشمنى و مخالفت با او دارم، و مرا هیچ قوت و توانایى نیست که با او برابرى نمایم. پس عطا کن به من از سپاه، مانند آنچه به او عطا فرمودى. خداى تعالى فرمود که: چنین مى‌کنم. پس اگر بعد از این نافرمانى از تو صادر شود، تو را و سپاه تو را از رحمت خویش بیرون مى‌کنم. جهل گفت که: خشنود شدم و به این راضیم. خداى تعالى، هفتاد و پنج سپاه به او نیز عطا فرمود
و از جمله هفتاد و پنج لشگر که خدا به عقل عطا فرمود، خیر و خوبى بود و آن، وزیر عقل است و ضد آن را شرّ و بدى قرار داد و آن، وزیر جهل است؛ و لشکر دیگر ایمان است و ضد آن کفر؛ و تصدیق و باور داشتن، و ضد آن انکار؛ و امیدوارى، و ضد آن ناامیدى؛ و عدل و داد، و ضد آن ستم‌کردن؛ و خشنودى، و ضد آن ناخشنودى و خشم‌گرفتن؛ و شکرگزارى، و ضد آن کفران و ناسپاسى؛ و امید، و ضد آن ناامیدى است.
(ظاهر این است که این دو لشکر، تکرار دو لشکر سوم باشد که در بعضى از نسخ کافى بدل آن بوده و بعد از آن به واسطه‌ی اشتباه کاتب در اصل داخل شده است و مؤید این، آن است که جمیع آنچه در کتاب مسطور است، هفتاد و هشت لشکر است، از براى هر یک از عقل و جهل، با آن‌که هر یک را بیش از هفتاد و پنج لشکر نیست؛ چنان‌چه در سه موضع این حدیث شریف مذکور است و شاید که دو فقره‌ی دیگر که زیاد است، یکى بدلى باشد که تعلق به فهم و دیگرى تعلق به بلاء داشته که در یک جا فرموده: و الفهم و ضدّه الحمق و در جاى دیگر فرموده: و الفهم و ضدّه الغباوة و در یک جا فرموده: والسلامة و ضدّها البلاء و در جاى دیگر فرموده: و العافیة و ضدها البلاء. بنابراین، حمق، بدل غباوة بوده یا به عکس، و عافیت، بدل سلامت بوده باشد یا به عکس و هر دو نوشته شده است، و مى‌تواند که یکى از این دو، بدلى باشد که تعلق به دوستى و دشمنى داشته باشد؛ چه در یک موضع فرموده: و المودّة و ضدّها العداوة و در موضع دیگر فرموده: والحبّ و ضدّه البغض. اگر چه در میان عداوت و حب، چون عداوت و بغض فى الجمله فرقى هست).
و دیگر توکل و اعتماد بر خدا است و اعتراف به عجز خویش، و ضد آن حریص‌شدن؛ و رأفت و مهربانى، و ضد آن سخت‌دل شدن؛ و رحمت و دل‌نرمى، و ضد آن غضب و خشم‌گرفتن؛ و علم و دانش، و ضد آن جهل و نادانى (و این جهل غیر از جهل صاحب لشکر است؛ چه این‌که مقابل علم است و آن مقابل عقل و چنان‌چه علم و عقل غیر یکدیگراند. این جهل و آن جهل نیز غیر یکدیگراند) و دریافتن، و ضد آن حماقت؛ و عفت و پرهیزکارى، و ضد آن رسوایى و پرده‌درى؛ و زهد و بى‌رغبتى در دنیا، و ضد آن رغبت در آن؛ و رفق و نرمى، و ضد آن درشتى‌نمودن؛ و سخت‌ترسیدن، و ضد آن جرأت و دلیرى‌کردن؛ و فروتنى، و ضد آن، بزرگى و تکبر؛ و درنگ و آهستگى، و ضد آن، شتابیدن؛ و حلم و بردبارى، و ضد آن سبکى؛ و خاموشى، و ضد آن بیهوده‌گفتن؛ و گردن نهادن، و ضد آن سربلندى؛ و تسلیم شدن، و ضد آن شک و به گمان افتادن؛ و صبر و شکیبایى، و ضد آن ناشکیبایى کردن؛ و فرو گذاشتن و گذرانیدن، و ضد آن کینه‌کشیدن؛ و بى‌نیازى و ضد آن، فقر و درویشى؛ و یاد کردن و یاد آوردن و ضد آن، غفلت و فراموشى؛ و حفظ و نگاه داشتن، و ضد آن فراموشى و واگذاشتن؛ و عطوفت و مهربانى کردن با میل، و ضد آن، جدایى کردن و بریدن؛ و قناعت و رضا شدن به هر چیز باشد و ضد آن، حرص و شدت احتیاج؛ و یارى نمودن و کسى را با خود برابر کردن، و ضد آن بازداشتن و بخل ورزیدن؛ و مودت و دوستى کردن و ضد آن عداوت و دشمنى نمودن؛ و وفا و پیمان نگاه‌دارى، و ضد آن بى‌وفایى و پیمان شکستن؛ و فرمان‌بردارى، و ضد آن نافرمانى‌کردن؛ و خضوع و شکستگى، و ضد آن گردن‌کشى؛ و سلامت و رستگارى، و ضد آن زحمت و بلا؛ و محبت و دوستى، و ضد آن بغض و دشمنى؛ و راستگویى، و ضد آن دروغ‌گفتن؛ و حق، و ضد آن باطل؛ و امانت‌دارى، و ضد آن خیانت؛ و اخلاص و بى‌ریایى است و قطع‌نظر از غیر خدا، و ضد آن آمیختن با غیر؛ و زیرکى، و ضد آن کند ذهنى؛ و فهم، و ضد آن کند فهم شدن؛ و معرفت و شناختن، و ضد آن انکار و باور نداشتن؛ و مدارایى کردن، و ضد آن با یکدیگر جنگ و دشمنى آشکار کردن؛ و سلامتى در نهانى، و ضد آن با یکدیگر مکر و حیله کردن؛ و پوشیدن آنچه پوشیدنى باشد، و ضد آن آشکار کردن؛ و نماز کردن، و ضد آن ضایع کردن آن؛ و روزه داشتن، و ضد آن روزه نگرفتن؛ و جهاد و کارزار با کفار کردن، و ضد آن باز رمیدن و ترسیدن از ایشان؛ و حج به جا آوردن، و ضد آن انداختن پیمان؛ و نگاه داشتن حدیث و سخن مردمان، و ضد آن سخن‌چینى کردن؛ و نیکى با پدر و مادر، و ضد آن، نافرمانى کردن ایشان؛ و حقیقت، و ضد آن ریا (یعنى کارى که براى روى مردم کنند)؛ و معروف و عمل شایسته، و ضد آن منکر و ناشایسته؛ و پوشیدن آنچه اظهارش حرام باشد، و ضد آن اظهار کردن آن؛ و تقیه و پرهیز کردن، و ضد آن آشکار نمودن؛ و انصاف و مسلّم داشتن چیزى را که حق باشد، و ضد آن ننگ و عار داشتن از آن؛ و ساختن و فرمان‌بردارى حق نمودن، و ضد آن ستم کردن و از حد درگذشتن؛ و پاکى و پاکیزگى، و ضد آن پلیدى؛ و حیا و شرم داشتن، و ضد آن بى‌شرمى و فحش گفتن؛ و میانه‌روى، و ضد آن از حدود گذشتن؛ و راحت و آسایش، و ضد آن رنج و مشقت کشیدن؛ و آسانى، و ضد آن دشوارى و برکت و افزونى، و ضد آن کاهیدن و بردن آن؛ و عافیت و دورى از بدى، و ضد آن بلا و زحمت؛ و اعتدال و برابرى، و ضد آن معارضه کردن با کسى و غلبه کردن بر او به بسیارى؛ و حکمت و راست گفتارى و درست‌کردارى، و ضد آن آنچه نفس خواهش داشته باشد؛ و وقار و آرامى و ضد آن سبکى؛ و سعادت و نیک‌بختى، و ضد آن شقاوت و بدبختى؛ و توبه و بازگشت از گناهان؛ و ضد آن بر معصیت ایستادن و پیوسته بر گناه بودن؛ و طلب آمرزش نمودن، و ضد آن فریفته شدن؛ و محافظت و نگهبانى، و ضد آن خوار داشتن و سستى ورزیدن؛ و دعا کردن و خدا را خواندن، و ضد آن ننگ و عار داشتن؛ و نشاط و خرمى و شادمانى، و ضد آن کاهلى و کسالت؛ و شادى، و ضد آن اندوه؛ و الفت و آمیزش، و ضد آن جدایى؛ و سخاوت، و ضد آن بخل است.
و همه‌ی این خصلت‌ها، از لشکران عقل به هم جمع نمى‌شوند، مگر در پیغمبر یا وصى پیغمبر، یا مؤمنى که خدا دل او را امتحان کرده و نیک آزموده، یا آن را شناخته باشد از براى ایمان، و اما باقى مردمان از دوستان ما که یکى از ایشان خالى نمى‌باشد از این‌که بعضى از این لشکران در او باشد، تا آن‌که کامل گردد و از لشکران جهل پاک و پاکیزه شود، پس در این هنگام در درجه‌ی بلندتر، با پیغمبران و اوصیاى ایشان خواهد بود. و به این نمى‌توان رسید، مگر به شناختن عقل و لشکران او و دورى کردن از جهل و لشکران او. خدا ما و شما را از براى فرمان‌بردارى و خشنودى خویش توفیق دهد».
پی‌نوشت‌ها:
(١). فی المحاسن و العلل: «عدّة».
(٢). فی المحاسن و العلل: «و اعرفوا الجهل».
(٣). فی حاشیة «بر»:+\«خلقه اللّٰه»؛ و فی المحاسن و العلل و الخصال:+\«خلقه».
(٤). «الروحانیّین» - بضمّ الراء - نسبة إلى الروح، و الألف و النون من مزیدات النسبة، و هم الجواهر النورانیّة التی وجودها غیر متعلّق بالأجسام. راجع: شرح صدر المتألّهین، ص ٦٦؛ و شرح المازندرانی، ج ١، ص ٢٦٢؛ و الوافی، ج ١، ص ٦١.
(٥). فی المحاسن: «و أکرمتُک».
(٦). «الاُجاج»: الشدید الملوحة و المرارة. لسان العرب، ج ٢، ص ٢٠٧ (أجج).
(٧). فی المحاسن و العلل: «الظلمانی».
(٨). فی المحاسن و العلل:+\«اللّٰه».
(٩). حمله فی شرح المازندرانی على الاستفهام للتوبیخ و التعییر.
(١٠). فی «الف، ف»: -\«مثل».
(١١). فی العلل: «عصیتنی».
(١٢). المذکور بالتفصیل فیما یلی: ثمانیة و سبعون، و لا منافاة؛ إمّا لعدم اعتبار مفهوم العدد، أو لکون التکرار منه علیه السلام للتأکید، أو لکون الزیادة من النسّاخ، أو لجمع النسّاخ بین البدلین فی بعض الفقرات غافلین عن البدلیّة. و فی هامش الوافی نقلاً عن کتاب الهدایا (مخطوط): «قال الشیخ بهاء الملّة و الدین رحمه اللّٰه: لعلّ الثلاثة الزائدة إحدى فقرتی الرجاء و الطمع، و إحدى فقرتی الفهم، و إحدى فقرتی السلامة و العافیة، فجمع الناسخون بین البدلین غافلین عن البدلیّة. و قال الفاضل صدر الدین محمّد الشیرازی: لعلّ الثلاثة الزائدة الطمع و العافیة و الفهم؛ لاتّحاد الأوّلین مع الرجاء و السلامة المذکورین، و ذکر الفهم مرّتین فی مقابلة اثنین متقاربین، و لعلّ الوجه فی ذلک أنّه لمّا کان کلّ منها غیر صاحبته فی دقیق النظر، ذکرت على حِدَة، و لمّا کان الفرق دقیقاً خفیّاً لم یحسب من العدد. ذکره فی الهدایا، ثمّ قال: و قال بعض المعاصرین مثله. و مراده من بعض المعاصرین الفیض رحمه اللّٰه». انظر: شرح المازندرانی، ج ١، ص ٢٦٩؛ الوافی، ج ١، ص ٦٤؛ مرآة العقول، ج ١، ص ٦٧.
(۱۳). فی حاشیة «بس»: «و کان».
(۱۴). فی المحاسن:+\«اللّٰه».
(۱۵). فی العلل: «ممّا أعطاه اللّٰه عزّوجلّ للعقل».
(۱۶). فی «ج، ب» و حاشیة «ض»: «الحرض» و اختاره السیّد الداماد فی التعلیقة، ص ٤٢ بقرینة «التوکّل». و الحَرَض - بالتحریک - بمعنى الغمّ و الحزن و التبالغ فی تحصیل البغیة.
(۱۷). فی «ألف، ج، ض»: «و ضدّه». و لا یخفى ما فیه.
(۱۸). فی العلل: -\«و الرأفة و ضدّها القسوة، و الرحمة و ضدّها الغضب».
(۱۹). الفهم هنا بمعنى العقل، أو صفة فاضلة للذهن، و فی قوله علیه‌السلام: «و الفهم و ضدّه الغباوة» بمعنى الفطنة. انظر: التعلیقة للداماد، ص ٤٣؛ شرح المازندرانى، ج ١، ص ٢٩٣.
(۲۰). فی «ج»: «العفوة». و العفّة هی اعتدال القوّة الشهویّة فی کلّ شیء من غیر میل إلى الإفراط و التفریط، أو هی منع البطن و الفرج من المحرّمات و الشبهات، و مقابلها التهتّک و عدم المبالاة بهتک ستره فی ارتکاب المحرّمات. راجع: الوافی، ج ١، ص ٦٦؛ و مرآة العقول، ج ١، ص ٦٩.
(۲۱). فی «بس» و شرح المازندرانی و المحاسن: «الهتک».
(۲۲). الخُرْق و الخُرُق: ضدّ الرفق، و أن لایُحسن الرجل العمل و التصرّف فی الاُمور؛ من خَرِقَ بالشیء: جهله و لم یحسن عمله، و الخُرْق: الحمق، و الخَرَق: الدَهَش من الخوف أو الحیاء. و قال المازندرانی: «إذا عرفت هذا فنقول: الرفق: اللین و التلطّف، و الخرق: العنف و العجلة و الخشونة و ترک التلطّف؛ لأنّ هذه الاُمور من آثار الحمق و الجهل». انظر: شرح المازندرانی، ج ١، ص ٢٩٨؛ الوافی، ج ١، ص ٦٧؛ مرآة العقول، ج ١، ص ٦٩؛ القاموس المحیط، ج ٢، ص ١١٦٧؛ لسان العرب، ج ١٠، ص ٧٥-٧٦ (خرق).
(۲۳). هکذا فی «الف، ض، ف، و، بح» و المحاسن و العلل. و فی المطبوع و بعض النسخ: «ضدّه».
(۲۴). فی المحاسن و العلل و الخصال: «التکبّر».
(۲۵). التُؤْدة و التُّؤَدة، أصله وُأدة، بمعنى التمهّل و التأنّی و التثبّت فی الأمر، أی عدم العجلة و عدم المبادرة إلیه بلا تفکّر. انظر: لسان العرب، ج ٣، ص ٤٤٣ (وأد).
(۲۶). هکذا فی أکثر النسخ. و فی «بع» و المطبوع: «و ضدّها».
(۲۷). «السفه»: ضدّ الحلم، و أصله الخفّة و الحرکة، و المراد هنا إمّا الاضطراب فی الرأی، أو خفّة النفس و حرکتها إلى ما لایلیق. انظر: الصحاح، ج ٦، ص ٢٢٣٤ (سفه)؛ شرح صدر المتألّهین، ص ٧٩؛ شرح المازندرانى، ج ١، ص ٣٠٨.
(۲۸). «الصمت»: طول السکوت. و قیل: هو السکوت، و یقال: صَمَتَ العلیل و أصمت: إذا اعتقل لسانه. هذا فی اللغة، و أمّا فی الشروح فهو السکوت عمّا لایحتاج إلیه و لا طائل فیه و ضدّه الهذر، و هو الهذیان و الکلام الذی لافائدة فیه. انظر: النهایة، ج ٣، ص ٥١، لسان العرب، ج ٢، ص ٥٥ (صمت).
(۲۹). «الهذر»: الکلام الذی لایعبأ به و لا فائدة فیه. انظر: لسان العرب، ج ٥، ص ٢٥٩ (هذر).
(۳۰). قال العلّامة الفیض: «الاستسلام هو الطاعة و الانقیاد لکلّ ما هو حقّ، و التسلیم هو الإذعان للحقّ من غیر تزلزل و اضطراب». و قیل غیر ذلک. راجع: الوافی، ج ١، ص ٦٧؛ شرح المازندرانی، ج ١، ص ٣٠٩؛ مرآة العقول، ج ١، ص ٧٠.
(۳۱). فی «بو» و المحاسن و العلل و الخصال: «التجبّر». و فی المحاسن و العلل و الخصال:+\«و العفو و ضدّه الحقد، و الرقّة - فی العلل: «الرحمة» - و ضدّها الشقوة، و الیقین و ضدّها الشکّ». و فی الوافی: «و ربّما یوجد فی بعض نسخ الکافی و غیره: التسلیم و ضدّه التجبّر، و العفو و ضدّه الحقد، و الرقّة و ضدّها القسوة، و الیقین و ضدّه الشکّ».
(۳۲). فی «بو»: -\«و الصبر و ضدّه الجزع، و الصفح و ضدّه الانتقام، و الغنى و ضدّه الفقر». و المراد من الغنى هاهنا غنى النفس، لا الغنى بالمال؛ لأنّه لیس بصنعه، فکم من عاقل لبیب لیس له مال. راجع: حاشیة میرزا رفیعا، ص ٦٣.
(۳۳). فی «ب، ف، بس، بف، بو» و حاشیة «ج» و المحاسن و الخصال و حاشیة میرزا رفیعا: «و التفکّر».
(۳۴). «القطیعة» مصدرٌ مثل القطع، یقال: قطع رحمه قطعاً و قطیعة، أی عقّها و لم یصلها. انظر: لسان العرب، ج ٨، ص ٢٨٠ (قطع).
(۳۵). «المواساة»: المشارکة و المساهمة فی المعاش و الرزق، و أصلها بالهمزة، و القلب بالواو للتخفیف. انظر: النهایة، ج ١، ص ٥٠ (أسو).
(۳۶). «التطاول»: الترفّع و العلوّ، أو إظهار الطَوْل و الفضل، یقال: تطاول على الناس، أی علاهم و ترفّع علیهم، أو رأى أنّ له علیهم فضلاً فی القدر، انظر: لسان العرب، ج ١١، ص ٤١٢ (طول).
(۳۷). فی العلل: «الشرک». و «الشَوب» و «الشیاب»: الخَلط. لسان العرب، ج ١، ص ٥١٠ (شوب).
(۳۸). «الشهامة»: الجلادة و ذکاء الفهم، یقال: شَهُمَ الرجل شهامة، إذا کان جَلِداً ذَکِیَّ الفُؤاد. و «البلادة»: ضدّ الذکاء، أی خمود الفهم و جموده. انظر: الصحاح، ج ٥، ص ١٩٦٣ (شهم)، وج ٢، ص ٤٤٩ (بلد).
(۳۹). فی العلل: «الفطنة و ضدّها الغباوة»، و قال فی المرآة: «و لعلّه أولى؛ لعدم التکرار» و قال المازندرانی: «و یمکن أن یقال: المراد بالفهم هنا الفطنة، و هی جودة تهیّئ الذهن لاکتساب العلوم». مرآة العقول، ج ١، ص ٧١؛ شرح المازندرانی، ج ١، ص ٣٣٣.
(۴۰). فی بعض نسخ المحاسن: «المخاشنة». و المراد من المکاشفة: المنازعة و المجادلة و إظهار العداوة للناس، کما قال به المازندرانی فی شرحه، و میرزا رفیعا فی حاشیته.
(۴۱). فی حاشیة «بع» و بعض نسخ المحاسن: «القلب».
(۴۲). «النکول»: الامتناع، من نَکَلَ عن الأمر نکولاً، أی امتنع؛ أو الجُبن، من نکل عن العدوّ نکولاً، أی جبن. انظر: الصحاح، ج ٥، ص ١٨٣٥؛ النهایة، ج ٥، ص ١١٦ (نکل).
(۴۳). فی العلل: «و صدق».
(۴۴). «التبرّج»: إظهار المرأة زینتها و محاسنها. الصحاح، ج ١، ص ٢٩٩ (برج).
(۴۵). «الحمیّة»: الأنفة و الغیرة، تقول: حمیتُ عن کذا حمیّةً، إذا أنفتَ منه و داخَلَک عارٌ و أنفةٌ أن تفعله. و فی شرح صدر المتألّهین، ص ٩٧: «و المراد کون الإنسان بحیث یحمله الغیرة النفسانیّة و التعصّب لمذهب أو شیء حتّى یتجاوز عن العدل و یتعدّى عن الحقّ، و هو من صفات الجهل؛ لأنّه ضدّ الإنصاف و العدل». و قریب منه فی الوافی، ج ١، ص ٧٤. انظر: الصحاح، ج ٢، ص ٢٣٢١ (حمى).
(۴۶). فی «بح»: «النهیة». و قال الفیض: «فی بعض النسخ بالنون قبل الهاء، فإن صحّت فهی اسم من انتهى عن المنکر و تناهى عنه». و قرأها الداماد: «البهشة» و هی الارتیاح لذی فضل و للمعروف و أحبّائه و المیل إلیه. و المراد من «التهیئة» هنا التثبّت فی الاُمور و الاستقامة على المأمور، أو الکون على حالة واحدة، أو الموافقة و المصلحة بین الجماعة و إمامهم. انظر التعلیقة للداماد ص ٤٥؛ شرح صدر المتألّهین، ص ٩٧؛ الوافی، ج ١، ص ٧٤.
(۴۷). فی المحاسن و العلل: «القذارة».
(۴۸). هکذا فی أکثر النسخ. و فی «جس» و المطبوع: «و ضدّها».
(۴۹). «الجَلَع»: قلّة الحیاء. و فی «ب، ج، ض، ف، بر، بس، بف» و شرح صدر المتألّهین و حاشیة بدر الدین و المحاسن و العلل و الخصال و الوافی: «الخلع». بمعنى النزع، و وجه کونه ضدّ الحیاء ظاهر، فإنّ من لم یستحی فکأنّه نزع عن نفسه قید الشرع و عقال العقل و لباس الحیاء. و احتمل المازندرانی کلا الوجهین. انظر: الصحاح، ج ٣، ص ١١٩٧ (جلع).
(۵۰). «القصد»: الاعتدال و عدم المیل إلى أحد طرفی الإفراط و التفریط، و العدوان: التجاوز عن الحدّ و الوسط. انظر: النهایة، ج ٤، ص ٦٧ (قصد) و ج ٣، ص ١٩٣ (عدو).
(۵۱). «البرکة»: الثبات و الدوام، و هو من بَرَک البعیر: إذا ناخ فی موضع و لزمه، تطلق البرکة على الزیادة ف و النماء، و الأصل هو الأوّل، و ضدّها المَحْق، بمعنى النقص و المحو و الإبطال و ذهاب البرکة. انظر: النهایة، ج ١، ص ١٢٠ (برک)؛ و ج ٤، ص ٣٠٣ (محق).
(۵۲). «القَوام»: العدل و ما یعاش به، و المراد هنا القناعة بما یقوم به الشخص فی الدنیا، و یتقوّى به فی العبادة. و المکاثرة خلافه، و هی جمع الأسباب و الحرص على التکاثر فی متاع الحیاة الدنیا ممّا یزول و یبقى حسرته. انظر: القاموس المحیط، ج ٢، ص ١٥١٧ (قوم)؛ شرح صدر المتألّهین، ص ٩٩، و سائر الشروح.
(۵۳). فی حاشیة «ف، بح»: «المکاشرة» و هی المضاحکة.
(۵۴). فی الوافی «الحکمة: هی الأخذ بالیقینیّات الحقّة فی القول و العمل».
(۵۵). «الاغترار»: الغفلة، و الاسم منه الغِرَّة، و هی الغفلة و الجرأة، و المراد هاهنا هو الغفلة عن التقصیر بسبب غلبة الهوى. انظر: القاموس المحیط، ج ١، ص ٦٢٨ (غرر).
(۵۶). فی «بر، بف» و المحاسن و حاشیة بدرالدین: «العصبیّة».
(۵۷). فی «ب» و شرح صدرالمتألّهین: «فلا یجتمع». و فی «بح، بس» و شرح المازندرانی: «و لا تجتمع». و فی الوافی: «و لا یجتمع». و فی المحاسن: «و لا تکمل».
(۵۸). فی «ألف» و المحاسن و العلل: «و یتّقى».
(۵۹). فی المحاسن: -\«جنود».
(۶۰). فی المحاسن و الخصال: «الفوز».
(۶۱). فی «الف، ب، ض، بح» و شرح المازندرانی و الوافی: «و مجانبة».
(۶۲). فی العلل: «وفّقنا و علّمنا اللّٰه».
(۶۳). المحاسن، ص ١٩٦، کتاب مصابیح الظلم، ح ٢٢. و فی الخصال، ص ٥٨٨، أبواب السبعین و ما فوقه، ح ١٣، بسنده عن أحمد بن محمّد بن خالد البرقی، عن علیّ بن حدید؛ علل الشرائع، ص ١١٣، ح ١٠، بسنده عن محمّد بن أبی عبداللّٰه البرقی، عن علیّ بن حدید. تحف العقول، ص ٣٩٩، عن الإمام الکاظم علیه السلام فی ضمن وصیّته لهشام، نحوه الوافی، ج ١، ص ٥٦، ح ٣.
