الکافی، جلد ۱، کتاب عقل و جهل، حدیث ۱۸
١٨/١٨. عَلِیٌّ، عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ (۱)، قَالَ: کُنَّا عِنْدَ الرِّضَا عَلَیْهِ‌السَّلاَمُ، فَتَذَاکَرْنَا الْعَقْلَ وَ الْأَدَبَ، فَقَالَ: «یَا أَبَا هَاشِمٍ، الْعَقْلُ حِبَاءٌ (۲) مِنَ اللّٰهِ، وَ الْأَدَبُ کُلْفَةٌ (۳)؛ فَمَنْ تَکَلَّفَ الْأَدَبَ، قَدَرَ عَلَیْهِ؛ وَ مَنْ تَکَلَّفَ الْعَقْلَ، لَمْ یَزْدَدْ بِذٰلِکَ إِلَّا جَهْلاً»(۴).
ترجمه:
١٨/١٨. على، از ابى هاشم جعفرى روایت کرده است که گفت: در خدمت حضرت امام رضا علیه‌السلام بودیم و عقل و ادب را ذکر نمودیم، حضرت فرمود که: «اى ابوهاشم، عقل، عطیه‌اى است از جانب خدا و ادب (که خوش‌رفتارى و خوش‌گفتارى است در گفتن و نوشتن و زیستن)، کسبى است که به رنج و زحمت، حاصل مى‌توان کرد. پس هر که ادب را به خود بندد، بر آن قادر گردد، و هر که عقل را به خود بندد، چیزى را زیاد نمى‌کند به سبب این، مگر جهل».
پی‌نوشت‌ها:
(۱). هکذا فی «ب، ج، ض، ف، و، بح، بس، جر». و فی «بر»: «علیّ بن إبراهیم عن أبی هاشم الجعفری». و فی «بف»: «علیّ بن هاشم عن أبی هاشم الجعفری». و فی المطبوع: «علیّ، [عن أبیه] عن أبی هاشم الجعفری».
لایقال: إنّ علیّ بن إبراهیم لم یدرک أباهاشم الجعفری، و لم یثبت روایته عنه، بخلاف أبیه، فإنّه یروی عنه، فیکون الصواب ما فی المطبوع.
فإنّه یقال: عدم إدراک علیّ بن إبراهیم لأبی هاشم الجعفری لیس بثابت؛ فقد روى سعد بن عبداللّٰه عن أبی هاشم الجعفری فی الغیبة للطوسی، ص ٢٠٥، ح ١٧٣، و ص ٢٠٦، ح ١٧٥ - و قد عبّر عنه ب «داود بن قاسم الجعفری»-، و ص ٢٠٧، ح ١٧٦، و ص ٤٣٠، ح ٤٢١. و روى عنه أبوالقاسم الکتنجی الحیّ فی سنة ٣٢٨، فی الأمالی للطوسی، ص ٢٤٥، المجلس ٩، ح ٤٢٦.
فعلیه من المحتمل إدراک علیّ بن إبراهیم إیّاه و روایته عنه، یؤیّد هذا الاحتمال بعض ما ورد فی الأسناد من روایة علیّ بن إبراهیم عن أبیه عن أبی هاشم الجعفری. کما فی الکافی، ح ٤٦٣٠؛ فإنّه مضافاً إلى عدم ذکر «عن أبیه» فی أکثر النسخ -کما فی هامش المطبوع- أورد الشیخ الطوسی الخبر فی التهذیب، ج ٣، ص ٣٢٧، ح ١٠٢١ - و الخبر مأخوذ من الکافی من غیر تصریح - عن علیّ بن إبراهیم عن أبی هاشم الجعفری، و هذا کاشف عن خلوّ نسخة الشیخ أیضاً عن «عن أبیه». و کذا ما ورد فی عیون الأخبار، ج ٢، ص ٢٥٦، ح ٦؛ فقد أورده الشیخ الحرّ فی الوسائل، ج ١٤، ص ٥٥٦، ح ١٩٨١٠، من دون ذکر «عن أبیه».
و المظنون قویّاً، أنّ ذکر «عن أبیه» بین علیّ [بن إبراهیم] و أبی هاشم الجعفری قد نشأ من أُنس ذهن النسّاخ بذکر عبارة «عن أبیه» بعد علیّ [بن إبراهیم]؛ لکثرة روایات علیّ بن إبراهیم عن أبیه جدّاً. و المتتبّع فی الأسناد یرى برأی العین أنّ هذا الاُنس من العوامل الواضحة لوقوع بعض الزیادات فی الأسناد، سیّما أسناد علیّ بن إبراهیم.
(۲). «الحباء»: العطاء، یقال: حباه یحبوه، أی أعطاه. الصحاح، ج ٦، ص ٢٣٠٨ (حبو).
(۳). «الکلفة»: ما تتکلّفه و تختاره على خلاف عادتک، و على مشقّة من أمر فی نائبة أو حقّ. انظر: لسان العرب، ج٩، ص٣٠٧ (کلف).
(۴). تحف العقول، ص٤٤٨ الوافی، ج١، ص١٠٩، ح٢١.
