برای یادگیری (۲۱)؛ قواعد تعیین وزن: تقطیع به ارکان

ادامه‌ی بحث وزن شعر

قواعد تعیین وزن: تقطیع به ارکان

 

بعد از تقطیع هجایی می‌بینیم که علامت‌های هجاها دارای نظمی هستند، فی‌المثل اگر در هجاهای هر مصراع شعر

مَ | رَن | جان | دِ | لَم | را | کِ | این | مُر | غ ِ | وَح | شی

U | ــ | ــ |  U | ــ | ــ |U  | ــ | ــ | U | ــ | ــ

دقت کنیم، نظمی در آن‌ها می‌بینیم؛ نظمی تکراری به این صورت که اگر آن‌ها را سه تا سه تا جدا کنیم درمی‌یابیم که هر مصرع از تکرار چهار بار «U  ــ  ــ» تشکیل شده است:

U  ــ  ــ | U  ــ  ــ | U  ــ  ــ | U  ــ  ــ

چنان‌که ملاحظه می‌شود برای نشان‌دادن نظم هجاها، پس از هجاهای جدا شده، خطی عمودی و پررنگ کشیده شده است.

 

برای این‌که نظم میان هجاهای یک شعر آشکار شود باید هجاهای یک مصراع آن را چهار تا چهار تا، یا سه تا سه تا، یا چهار تا و سه تا جدا کنیم.

 

هجاهای بعضی از اوزان کم کاربردتر به صورت چهار تا و دو تا، یا چهار تا و یکی جدا می‌شود. از طرفی در عروض سنتی هجاهای بعضی از اوزان را به صورت سه‌تا و چهارتا یا دوتا و سه‌تا و غیره جدا می‌کنند تا به نحوی همه‌ی اوزان شعر فارسی را در بحور عروضی عرب بگنجانند.

 

بحر، واحد بزرگ‌تر از وزن است.

 

در میان هجاهای معدودی از اوزان، نظمی ظاهر نیست، این‌گونه اوزان که تعداد آن‌ها اندک است مستثنا هستند و با تعریف وزن نیز مغایرت دارند.

 

به طور کلی اکثر اوزان شعر فارسی دارای نظم تکراری هستند و بعضی نیز نظم متناوب دارند و در اندکی از اوزان نظمی دیده نمی‌شود. ضمناً نظم تکراری بر نظم متناوب ترجیح دارد لذا اگر هجاهای شعری را با نظم تکراری بتوان تقطیع کرد، تقطیع آن به صورت متناوب جایز نیست. مثلا شعر:

مرنجان دلم را که این مرغ وحشی

که به صورت منظم، یعنی چهار « U  ــ  ــ» تقطیع می‌شود، نباید به شکل متناوب، یعنی

U  ــ  ــ U | ــ  ــ | U  ــ  ــ U | ــ  ــ

تقطیع گردد.

 

* قافیه و عروض پیش‌دانشگاهی، صفحه‌ی ۳۰

* عضویت در کانال ادبی تک‌مضراب