مجمع البیان: سوره‌ی فاتحة الکتاب (اسامی و فضیلت)

سوره‌ی فاتحة الکتاب

این سوره به قول ابن عباس و قتاده مکى، و به قول مجاهد، مدنى است و بعضى معتقدند یک بار در مکه و بار دیگر در مدینه نازل شد.

 

اسامى این سوره

۱- فاتحة الکتاب: چون قرآن از آن شروع می‌شود و نیز آغاز قرائت نماز است، بدین جهت «فاتحه» خوانده شد.

۲- امّ‌ الکتاب: چون بر سائر سوره‌ها مقدّم است و عرب به هر چیزى که جامع یا مقدم بر چیزهاى دیگرى که تابع آن هستند باشد «امّ‌» می‌گوید؛ مانند «امّ‌ الرأس» به پوستى که حاوى مغز است و «امّ‌ القرى» به مکه چون زمین از آن نقطه گسترده شد و نسبت به همه‌ی آن‌ها «امَّ‌» است یا از نظر شرافت و برترى آن بر شهرها و مکان‌هاى دیگر «امّ‌ القرى» گفته شده است.

بعضى می‌گویند: سوره‌ی حمد را بدین جهت «امّ‌ الکتاب» خواندند که اصل آن قرآن است و منظور از اصل بودن حمد این است که همه‌ی قرآن و مطالبى که در مجموع سوره‌ها است، مانند اثبات خدا و وجوب بندگى که هدف‌هاى عالى قرآنند در این سوره بیان شده است.

۳- السبع: چون این سوره به اتّفاق همه، داراى هفت آیه است.

۴- مثانى: در این‌که چرا بدین نام خوانده شده دو وجه گفته‌اند:

اوّل- در هر نماز واجب یا مستحبّ‌ دو بار خوانده مى‌شود.

دوّم- دو بار نازل شد.

این‌ها اسم‌هاى معروف این سوره‌اند و نیز اسم‌هاى دیگرى غیر معروف دارد:

۵- وافیه: چون تمام آن باید در نماز خوانده شود.

۶- کافیه: زیرا حمد می‌تواند جاى سوره‌ی دیگر را بگیرد اما در نماز هیچ سوره‌اى نمى‌تواند جانشین حمد گردد. مؤیّد این مطلب است آن‌چه عبادة بن ثابت از نبى اکرم نقل می‌کند که فرمود: امّ‌ القرآن (حمد) عوض از غیر خودش می‌شود، ولى سوره‌هاى دیگر عوض آن نمى‌شوند.

۷- اساس: به مناسبت آن‌چه از ابن عباس نقل شده است که براى هر چیز اساس و پایه‌اى است و اساس قرآن سوره‌ی فاتحه و اساس این سوره «بسم اللّٰه الرحمن الرحیم» است.

۸- شفاء: چون از رسول اکرم نقل شده است که فرمود: فاتحة الکتاب شفاء از هر دردى است.

 

فضیلت این سوره

از رسول اکرم نقل شده است که فرمود: هر کس سوره‌ی فاتحة الکتاب را بخواند بدو آن‌چنان پاداش می‌دهند که گویى دو ثلث قرآن را خوانده و بر هر مؤمن و مؤمنه صدقه داده است.

همین مضمون از آن حضرت، به سند دیگرى نقل شده است با این تفاوت که گویى تمام قرآن را خوانده است.

از ابىّ‌ بن کعب نقل شده است که گفت من سوره‌ی فاتحه را بر رسول اکرم خواندم حضرت فرمود: قسم به کسى که جانم در دست اوست، در تورات و انجیل و زبور و حتى در خود قرآن مانند این سوره نیست؛ این سوره «امّ‌ الکتاب» و «سبع مثانى» است و این سوره بین خدا و بنده‌اش تقسیم شده است و براى بنده است آن‌چه بخواهد.

محمّد بن مسعود عیاشی نقل می‌کند که رسول اکرم به جابر فرمود: اى جابر آیا بهترین سوره‌اى را که خدا در کتابش نازل کرد به تو نیاموزم‌؟ جابر عرض کرد: آرى، پدر و مادرم فدایت باد، یا رسول اللّٰه به من یاد ده! پس رسول اکرم سوره‌ی حمد را که امّ‌ الکتاب است به او آموخت. سپس فرمود: اى جابر! دوست دارى از فضیلت آن براى تو بگویم‌؟ گفت: بلى پدر و مادرم فدایت. حضرت فرمود: این سوره شفاء هر درد و بیمارى است جز مرگ.

از حضرت امام صادق نقل شده است که فرمود: کسى که از حمد شفا نیابد هیچ چیز او را خوب نمی‌کند.

امیرالمؤمنین از رسول اکرم نقل می‌کند که خدا به من گفت: «وَ لَقَدْ آتَیْنٰاکَ‌ سَبْعاً مِنَ‌ الْمَثٰانِی وَ الْقُرْآنَ‌ الْعَظِیمَ‌»  (اى محمّد! همانا ما هفت آیه با ثنا (سوره‌ی حمد) و قرآن با عظمت را براى تو فرستادیم)؛ حضرت می‌گوید: خدا سوره‌ی حمد را در برابر همه‌ی قرآن قرار داد و بر نازل‌کردن آن به خصوص بر من منّت نهاد، بعد فرمود: فاتحة الکتاب شریف‌ترین چیزى است که در گنجینه‌هاى عرش است. خداوند محمّد را بدان اختصاص و شرافت داد و هیچ‌کدام از پیامبران را با او در این جهت شریک ننمود؛ جز سلیمان که به او از این سوره (بسم اللّٰه...) داده شد. همان‌طور که قرآن از زبان بلقیس این چنین حکایت می‌کند: «إِنِّی أُلْقِیَ‌ إِلَیَّ‌ کِتٰابٌ‌ کَرِیمٌ‌ إِنَّهُ‌ مِنْ‌ سُلَیْمٰانَ‌ وَ إِنَّهُ‌ بِسْمِ‌ اللّٰهِ‌ الرَّحْمٰنِ‌ الرَّحِیمِ‌»(نامه‌اى گرامى به من داده‌اند از جانب سلیمان و به نام خداى رحمن و رحیم است). سپس فرمود: هر که آن را بخواند در حالى که به دوستى محمّد و آل او معتقد و به ظاهر و باطن آن مؤمن، و پیرو فرمانش باشد، خداوند در برابر هر حرفى از آن حسنه‌اى به او می‌دهد که هر یک از آن بالاتر از دنیا با همه‌ی اموال و خیراتش مى‌باشد.

و اگر کسى بدین سوره که خوانده می‌شود گوش فرا دهد، به مقدار یک‌سوم از ثواب و اجر خواندنش را خواهد داشت؛ این چیز را غنیمت شمرده و آن را بیشتر کنید تا موقعش نگذرد و حسرت و آه در دلتان نماند.

 

* منبع: تفسیر مجمع البیان، فضل بن حسن طبرسی، صفحات ۳۳ تا ۳۵