کیمیا می خونه ...

شهره عارفان ( قسمت هفدهم )
ادامه فصل ششم : نظر علمای معاصر درباره ابن ‏عربی‏


دیدگاه آیت ‏اللّه جوادی آملی (227)

ایشان نیز مانند شهید مطهری در موارد متعددی از تألیفات گران ‏مایه خود نظرشان را درباره محیی ‏الدین بیان نموده و نیز بعضی از افکار و نظرات وی را در پژوهش‏ های علمی خود مطرح کرده است . ضمناً ایشان شرح بسیار مبسوطی بر فصوص الحکم نوشته است . نوشتار زیر گزینشی است از بحث مبسوطی که ایشان درباره ابن ‏عربی نگاشته است . محمد بن علی‏بن محمد بن احمد بن عبد اللّه حاتم الطائی ، معروف به محیی‏ الدین ، مکنی به ابن ‏عربی ، ملقب به شیخ اکبر (560-638 ق ) است . از این روی طریقت خاصه وی به طریقه « اکبریه » موسوم است . در بین معاریف اهل عرفان بی‏همتا ، و در عمودین زمان خویش ( گذشته تاکنون ) بی‏ نظیر می‏باشد .
فاصله علمی ابن‏ عربی از شیخ اشراق بسیار است ، و از صدر المتألهین کم نیست . خضوع زائد الوصف وی نسبت به محیی‏ الدین ، به طوری که در برابر هیچ حکیم و عارفی چنین تخضعی ندارد ، گواه بر [ این ] مطلب است ؛ چه این‏که بسیاری از مبانی « حکمت متعالیه » وامدار عرفانی است که ابن‏ عربی پایه‏گذار نامدار آن می‏باشد . البته سهم صدر المتألهین ‏رحمه الله [ علیه ] از جهت برهانی کردن عرفان هم‏ چنان محفوظ است .
تصویر صحیح وحدتِ وجود یا شهود مجالی برای توهم « اتحاد » واجب و ممکن یا « حلول » یکی در دیگری ، که عقلاً و شهوداً محال است ، باقی نمی‏گذارد . گرچه برخی از تعبیرها - همانند آنچه در فص موسوی آمده -  نارواست ، لیکن معنای دقیق و توجیه درست آن بر آشنایان به اصطلاح و زبان عرفان پوشیده نیست .
داوری‏ های گوناگون در پیرامون ابن ‏عربی از زمان شهرتش تاکنون ، از صاحبان مذاهب و نحله ‏ها فراوان است - هر کسی از ظن خود با وی مهر یا قهر دارد . معیار تولی و تبری نزد عده‏ای فقط مدح و قدْحی است که در گفتار یا نوشتار گوینده یا نویسنده شنیده یا دیده می‏شود ؛ چه این‏که میزان مدح و ذم پیش گروهی فقط کیفیت طرح فروع فقهی و استنباط رأی فرعی است . اما نزد عده‏ ای مهمترین معیار همانا کیفیت طرح مسائل اصلی و اعتقادی است ؛ چون آن‏ ها را می‏توان طرزی پی‏ ریزی کرد که دور از فهم توده مردم بوده و از تقیه مصون باشد ؛ زیرا عصر خفقان و عنصر اختناق را هرگز نباید در داوری‏ ها از نظر دور داشت . با توجه به این معیار عمیق ، بررسی اساسی ‏ترین مسائل اسلامی در مکتب ابن‏عربی -  مانند توحید ذات و اثبات صفات و توحید آن‏ ها با هم و وحدت آن‏ ها با ذات و نفی جبر و تفویض و اثبات تابعیت علم نسبت به معلوم و سایر معارف دقیق - نشان می‏دهد که هیچ کدام آن‏ ها بر مبنای اهل تسنن طرح نشد ، بلکه بر مبانی دقیق « امامیه » پایه‏گذاری شد ، که شرح آن خارج از حوصله این مقالت است .
نکته دیگری که نباید مغفول شود ، آن است که انتساب گفتار یا نوشتار به گوینده یا نویسنده باید کاملاً ثابت شود ، سپس در جرح و تعدیل وی به استناد اثرش سخن گفت . شعرانی بر آن است که پاره‏ای از کلمات به طور مدسوس وارد نوشته ‏های محیی ‏الدین شده است ؛ چه این‏که اصل دسّ و مبتلایان به آن کم نبوده‏اند و سرگذشت برخی را بازگو کرده است (288) . اگر مسئله « تقیه » و نیز جریان مدسوس شدن ( و تحریف ) در بین نباشد ، راه تشخیص هموار خواهد بود . گاهی اظهار نظر در طرف خلاف یا وفاق از حد متعارف می‏گذرد . بعضی چون مؤید الدین جندی ، اولین شارح همه فصوص ، مصنف کتاب را در بالاترین درجه حفظ و عصمت می‏ستاید (229) و برخی نیز او را در حد زندقه می‏ شناسند .
لقب شیخ به انسان کاملی داده می‏شود که در علوم شریعت ، طریقت و حقیقت به حد تکمیل دیگران رسیده باشد (230) . اگر به کلمه اکبر مقید شود ، کمالِ این معنی را در بر دارد . در فتوحات تصریح می‏کند به این‏که نزدیکترین مردم به رسول اکرم ‏صلی الله علیه وآله علی ‏بن ابی ‏طالب‏ علیه السلام است ، که دارای اسرار انبیا است (231) . نیز می‏گوید : « آتش دوزخ سرانجام به برکت اهل ‏البیت ‏علیهم السلام نسبت به دوزخیان بَرد و سلام می‏شود » (232). هرگز کسی که در پیشگاه عترت طاهره ، این قدر خاضع است ، آن نقل [ رجبیون درباره رافضه (233)] را تأیید نمی‏کند .
شیخ بهایی در ذیل حدیث 36 ، از کتاب شریف اربعین ، از محیی ‏الدین به عنوان « عارف کامل » یاد نموده ، بعد از نقل گفتار وی درباره حضرت مهدی عجل ‏اللّه تعالی فرجه ، چنین می‏گوید : « شاید بر مرام او مطلع شوی . »  
مرحوم صدر المتألهین در شرح اصول کافی « کتاب عقل و جهل » حدیث 21 بعد از نقل مبسوط گفتار ابن ‏عربی ، چنین می‏فرماید : « ... نگاه کنید ای برادران ، در طی سخنان او مطالبی است که بر کیفیت مذهب او دلالت می‏کند . » (234)
فتوحات را ابن ‏عربی در طول بیش از سی سال تدوین کرد . حالات گوناگون و منازل لطیف باریکتر ز موی و تیزتر از سیف ، هنگام یافتن و تلقی او سهم بسزایی داشت و اصطیاد معارف از این بحر ، کار آسانی نیست . مرزدارانِ رمز ، زبان‏ دانانِ راز ، در فهم اسرار کلمات محیی‏ الدین ، خود را از وارثان وی بی‏ نیاز نمی ‏دیدند . مولی عبد الرزاق کاشانی ، که خود وامدار مؤید الدین جندی است ؛ زیرا شرح او بر فصوص نمایانگر استفاده سرشار وی از جندی است ، خواه در قلب معنی و خواه در قالب لفظ ، می‏گوید : « عده‏ای از برادران صدق و صفا و صاحبان جوانمردی و وفا از اهل عرفان و تحقیق ... خصوصاً ... عالم عارف ، موحد محقق ، شمس‏ الملة والدین ، قدوه ارباب یقین ، محمد بن مصلح ، مشتهر به تبریزی از من خواستند تا فصوص ‏الحکم را برای آنان شرح کنم . به شرط آن‏که چیزی از گنج‏ های او را پنهان ننمایم و تا حد امکان رموز مستور و دشوار آن را بگشایم . »
وقتی شمس تبریزی همانند سایر عرفا که قدر اول آسمان عرفانند ، نیازمند به توضیح سخنان محیی‏ الدین در فصوص باشند و رازهای مستور او را جست و جو کنند و از وارثان این سلسله گفت و گوی آن را بشنوند ، گمان شما نسبت به سایر سالکان چه خواهد بود ؟ از این رهگذر در متن پیام امام چنین آمده است : « ... اگر خواستید از مباحث این بزرگمرد مطلع گردید ، تنی چند از خبرگان تیزهوش خود را که در این‏گونه مسائل قویاً دست دارند ... تا ... از عمق لطیف باریکتر از موی منازل معرفت آگاه گردند . »
مهمترین کلام که محور هر گونه تصمیم‏گیری است ، آن است که بسیاری از سخنان اهل معرفت ، توجیه عمیق و صحیح دارد ؛ و اگر مطلبی توجیه‏ پذیر نبود و مخالف میزان الهی یعنی قرآن کریم و عترت طاهرین ‏علیهم السلام بود ، مردود است - هر کلامی باشد ( کائناً ماکان ) و از هر متکلمی نقل شده باشد ( کائناً من کان ) - زیرا مؤمن هیچ تعهدی نسبت به غیر قرآن و عترت طاهره ندارد .

نظر علامه حسن‏ زاده آملی (235)

ایشان در جای جای آثار و تألیفات گران‏ سنگ خود مطالب بسیاری راجع به ابن ‏عربی بیان نموده و همچنین درموارد بی‏ شماری از آثار علمی خود ، آراء و نظریات گوناگون او را مطرح کرده است . آنچه در زیر آمده بخشی از یک نوشته ایشان می‏باشد.
صاحب فصوص و فتوحات را تألیفات بسیار در عرفان و غیره است که بیش از هشتصد مجلد کتب و رسائل وی را عثمان یحیی در دو مجلد به فرانسه ، فهرست کرده است . از جمله مؤلفات او تفسیر کبیر قرآن مجید است در نود مجلد و بعضی گفته‏اند نود و پنج مجلد . از کلمات بلند او در وصف قرآن کریم این است که در کتاب « الدُّرُ المَکنون  فی ‏علم الحروف »  فرموده است :
« قرآن در روز قیامت بِکر و دست نخورده محشور می‏شود . بدان که علم تَکْسیر علمی است عزیز ( کمیاب و دور از دسترس ) که نهایت آن جَفْرِ جامع است . پس در سِرِّ قدرت خداوند متعال تدبّر کن و ببین چگونه تمامی علوم را در حروفی که تعدادشان 28 حرف است گنجانیده است و نیز ببین چگونه این حروف اندک به حدّی که شمارش آن ‏ها ممکن نیست می‏رسند . و جَفْر اگر به صورت مُخَمَّس وضع شود ، تا ابد قابل شمارش نیست ، چه رسد به این‏که به صورت مُسَدَّس یا بیشتر وضع گردد . پس منزه است خداوند دانا . همه علم جفر ( تا آنجایی که بشر تاکنون بدان دست یافته است ) از تکسیر رباعی استخراج شده و علوم اولین و آخرین را در خود جای داده است . حال که این مطلب را دانستی بدان که آنچه در قرآن آمده حق است و باطل به هیچ وجه در آن راه ندارد و از ناحیه خداوند دانا و ستوده نازل شده است و لذا در روز قیامت به صورت بِکر و به گونه‏ای که تأویل آن را کسی جز خدا نمی‏داند محشور می‏گردد . پس منزه است خداوند دانایی که کسی جز او به علمش احاطه ندارد و اندازه آن را کسی جز او نمی‏داند » .  
در فصوص‏ الحکم از بیست و هفت کلمه تامه الهی سخن به میان آورده است که مراد بیست و هفت کلمه نوعی است ، نه شخصی زیرا که هر سالک ولی در حدّ و قدر خود به حکمی از احکام یکی از آن انواع نوریه محکوم و منسوب است که از آن تعبیر به مشهد و مَشْرَب می‏کنند و گویند فلانی مثلاً موسوی مشهد و یا مشرب ، و یا عیسوی مشهد و مشرب است و هکذا چنان‏ که در فص عیسوی درباره عارف بسطامی گوید : « در مورچه ‏ای که آن را کشته بود دمید و زنده شد . پس آن‏ گاه دانست که به واسطه چه کسی دمید . پس او دمید و عیسوی المشهد بود . »
فصوص الحکم را به عربی و فارسی شروح بسیار است که شرح علامه قیصری کتاب درسی شده است . علمای متأخر بر آن تعلیقات و حواشی بسیار دارند ، مثل حواشی آقا میرزا محمد رضای قُمشه‏ای و حواشی میرزا هاشم اشکوری و حواشی مرحوم استاد میرزا سید ابوالحسن رفیعی قزوینی و حواشی استاد آقا میرزا احمد آشتیانی و غیرهم . این کمترین علاوه بر تصحیح و تعلیقات بر شرح قیصری ، یک دوره فصوص‏الحکم را به فارسی شرح کرده است و تاکنون دو دوره کامل به تدریس آن توفیق یافته است .
فتوحات مکیه در میان مؤلفات عرفانی او اُمّ ‏الکتاب او است و آن پانصد و شصت باب است که هر باب آن ، خود یک کتاب است ، باب سیصد و شصت و ششم آن درباره حضرت بقیة اللّه قائم آل محمد ، مهدی موعود است صلوات‏ اللّه علیهم اجمعین .
و در چند جای فتوحات اظهار می‏دارد که به حضور امام قائم ‏علیه السلام تشرف یافته است . از جمله در آخر باب بیست و چهارم آن گوید : « برای ولایت محمدیّه مخصوص به شرعی که بر محمّد صلی الله علیه وآله ‏نازل شده ختمی خاص است . نام او « مهدی » است و تحقیقاً به دنیا آمده و در زمان ما موجود است . من نیز او را دیده‏ام و با وی همنشین شده ‏ام و علامت خاتمیت او را مشاهده کرده‏ام . بنابراین بعد از آن جناب کسی به عنوان ولّی نیست ، مگر آن‏که باید به وی رجوع کند ، همان‏ طور که بعد از حضرت محمّد صلی الله علیه وآله کسی به عنوان نبی نیست ، مگر آن‏که به آن جناب رجوع نماید » (236) .
و از آن جمله در جواب سؤال سیزدهم باب هفتاد و سوم آن گوید : « و امّا ختم ولایت محمّدیّه ، پس آن مخصوص مردی است که از شریفترین اصل و نژاد عرب است . او در زمان ما موجود است و من در سال 595  زیارتش کردم و علامت ویژه او را که خداوند از دید بندگانش پنهان کرده است دیدم . وی علامت مزبور را در شهر « فاس » برایم آشکار ساخت ، به گونه‏ای که خاتم ولایت را که همان خاتم نبوت مطلقه است و کثیری از مردم بدان آگاهی ندارند ، در وجود او دیدم . خداوند وی را در علم به حقّ که در سرّ او متحقّق است به اهل انکار مبتلا ساخته است ... » .  
و به همین منوال و مضمون در چند جای دیگر فتوحات مکیه مطالبی دارد و رساله « شق ‏الجیب » را به خصوص درباره حضرت مهدی ‏علیه السلام نوشته است . و در اول باب بیست و نهم فتوحات گوید : « خداوند تأییدت کناد ! بدان که برای ما از جعفر بن محمد صادق ، از پدرش محمد بن علی ، از پدرش علی بن حسین ، از پدرش حسین بن علی ، از پدرش علی بن ابی‏طالب ، از رسول خدا صلی الله علیه وآله ‏نقل شده است که آن جناب فرمود : مولای هر قوم باید از خود آنان باشد » .
در فتوحات و دیگر آثار وی چون رساله « الدّر المکنون فی علم الحروف » ، و رساله « مفتاح الاسرار » در علم جفر و حروف و « انشاء الدّوائر » وغیرها شواهد بسیار بر تشیع و امامیه اثناعشری بودن او است که نقل آن ‏ها خود مستلزم تدوین رساله‏ ای خواهد بود .
مرحوم فاضل آقا سید صالح خلخالی ، شارح « مناقب » منسوب به محیی ‏الدین که از اعاظم تلامذه مرحوم حکیم جلوه است و شرح حال او در الماثر و الآثار تألیف فاضل مراغی آمده است (237) ، در شرح مذکور از استادش میرزا سید ابوالحسن جلوه نقل می‏کند که سید استاد گوید : از جمله اشخاصی که در باب تشیع شیخ اقدام بلیغ داشته‏اند ، قاضی سعید قمی بوده که در کتاب شرح اربعین خود کلماتی را که صریح در تشیع شیخ است از کتاب فتوحات مکیه التقاط نموده و در آنجا مندرج ساخته است .
در دیباچه فصوص الحکم فرماید : « از خداوند خواستم که مرا در ابراز این کتاب و در تمام حالاتم ، از بندگانی که شیطان هیچ تسلطی بر آنان ندارد قرار دهد ، و در تمام آنچه انگشتانم رقم می‏زند و زبانم می‏گوید و در ضمیرم خطور می‏کند به القای سبّوحی و دمیدن روحی همراه با تأیید اعتصامی اختصاص دهد ... بنابراین القا نمی‏کنم مگر آنچه به من القا شده است و نازل نمی‏سازم مگر آنچه بر من نازل گردیده است ، در حالی که نه نبی هستم و نه رسول بلکه فقط وارثم و برای آخرت خود زارع ( یعنی به اقتضای حدیث معروف دنیا مزرعه آخرت است ، در دنیا می‏کارم تا در آخرت درو کنم ) » .
و به همین مضمون درباره فتوحات مکیه ، در باب سیصد و هفتاد و سه ، گوید : « پس به خدا سوگند ننوشتم حرفی از آن را مگر بر اساس املایی الهی و الهامی ربّانی یا دمیدنی روحانی در قلب کیانی . این همه در حالی است که ما نه از پیامبران قانون گذاریم و نه از رسولان صاحب تشریع ، این سخن را از آن جهت گفتم تا کسی گمان نکند که من و امثال من مدعی نبوّتیم ، هرگز ! به خدا سوگند ( برای ما ) چیزی جز میراث نبوی و سلوک محمّدی‏ صلی الله علیه وآله ‏باقی نمانده است » (238) .
چنان‏ که درباره خود گفته است : نه نبی است و نه رسول ، بلکه خود را وارث خاتم انبیا صلی الله علیه وآله می‏داند ، همان ‏طور که فرمود : « عالمان وارثان پیامبران هستند » .  
ثقة الاسلام کلینی در کتاب علم کافی به نقل از امام صادق‏ علیه السلام گوید : « دانشمندان وارث پیامبرانند ، زیرا از پیامبران درهم و دیناری بر جای نمانده است ؛ بلکه آنان پاره‏ای از احادیث و علوم خویش را به عنوان ارث از خود باقی گذاشته ‏اند ، پس هر کس بخشی از آن را به چنگ آورد بهره فراوانی را نصیب خود ساخته است » .
و این چنین عالم وارث ، معصوم نیست و امکان خطا در کلام و منام و کشف و شهود وی می‏رود . وانگهی عبد الوهاب شعرانی ( متوفا 973 ) در چند جای کتاب « کبریت أحمر » و کتاب « یواقیت و جواهر » تنصیص و تصریح نموده است که معاندان و دشمنان در فصوص و فتوحات ، دَسّ ( و تحریف ) نموده‏اند ، تا شیخ اکبر محیی ‏الدین عربی را بد نام کنند . و چندین موارد مدسوس را نام برده و در ابتدای کتاب یواقیت در این موضوع به تفصیل بحث کرده است و می‏گوید نسخه‏ای یافتیم که از روی نسخه شیخ استنساخ شده بود و در آن موارد مشکوک ندیده‏ایم .

دیدگاه آیت‏ اللّه فِهری (239)

نظر ایشان درباره ابن ‏عربی در بخشی از کتاب « مراقد اهل ‏بیت در شام » آمده است ، که با حذف بعضی از قسمت ‏های آن به دلیل عدم گنجایش این کتاب ( نوشتار ) ، در زیر نقل می‏شود :  
محیی ‏الدین در کلماتش مکرّر عقیده خود را درباره امام زمان عجل اللّه تعالی فرجه با اشاره و یا صراحت اظهار داشته‏ است . از جمله ( در فتوحات مکیه ، باب‏366 ) گوید : وقتی امام مهدی خروج کند دشمن آشکاری برای او نخواهد بود مگر ( به اصطلاح ) آخوندهای درباری و وعاظ السلاطین ، به جهت آن‏که بساط ریاستِ آنان برچیده می‏شود و با عامّه مردم امتیازی به جز اندکی علم به احکام نخواهند داشت (240) . با وجود این امام ، اختلاف در احکام از جهان برداشته می‏شود ، و اگر قدرت شمشیر نبود فتوا به قتل او می‏دادند . لیکن چون خداوند او را با شمشیر و کرم ( زور و زر ) ظاهر فرماید ، طمع و خوف ، آنان را از این کار باز می‏دارد و اکنون زمان او فرا رسیده و دورانش سایه افکنده ، در قرن چهارم که به سه قرن گذشته پیوسته است : قرن رسول اللّه که قرن صحابه است . سپس قرن بعد از آن ، و قرنی که پس از دوم می‏آید . سپس میان این دو قرن ، مقطع‏هایی از زمان است و رویدادهایی رخ داده و هوا های نفسانی ظاهر شده و خون‏ ها ریخته و گرگ‏ها در شهرها ، به افساد پرداخته‏اند ؛ تا آن‏که ستم فراگیر شد و سیلش طغیان کرد و آفتاب عدالت غروب و شبِ تاریکِ ظلم فرا رسید . شهیدان این دوره بهترینِ شهدایند و امینانش با فضیلت ‏ترین امنا . پس این خلیفه خروج کند در حالی که زمین از ظلم و ستم مملوّ شده ، او آن را پر از داد و عدالت کند ، اگر از عمر دنیا به جز یک روز نماند خداوند آن روز را آن قدر طولانی فرماید تا این‏که این خلیفه رشته امور را به دست گیرد ، او که از خاندان پیغمبر و از اولاد فاطمه است نامش نام رسول خدا ، جدّش حسین‏ بن ‏علی بن ابی ‏طالب ، در میان رکن و مقام با او بیعت می‏شود . او شبیه رسول خدا است در خَلقش - یعنی در شمائل - و به منزله اوست در خُلق .
و نیز ابن عربی گوید : اما قطب دایره امکان و غوث دوران ، حضرت صاحب الزمان ، همان کسی که در هر عصری یکی بیش نباشد ، او خلیفه خدا در روی زمین است . پس او در هر زمانی جز یک نفر نباشد ، او تنها کسی است که حق با او است و حق تنها با او است نه با دیگر مردم و هنگامی که او قالب نورانی ‏اش را تهی کند ( از دنیا رحلت  فرماید ) حق فقط با یک نفر دیگر باشد نه با دو نفر در یک زمان و این خلوت الهی از آن اسراری است که نباید پخش و آشکار شود . همین مقدار هم که ما گفتیم و نامی از آن بردیم فقط برای آگاهی دل‏ هایی است که از این اسرار غافلند بلکه از آن‏ ها بی‏خبراند ؛ زیرا که ندیده‏ام و نشنیده‏ام کسی پیش از من گفته باشد ، با این که می‏دانم خواصّ اهل اللّه به این اسرار آگاهند (241) و بنده‏ای که این چنین باشد چشم خدای تعالی است در هر زمان (242) .
و خدای تعالی در دوران او جز به او نظر نکند (243) . او است حجاب برتر و ستر درخشان ‏تر و قوام شکوهمند تر . خدای تعالی ظهورش را محجوب فرماید و لیکن در حقیقت و واقع امر او به خدمت مشغول است (244) . با این همه قرب الهی که برای او است ؛ به صورت عادی دیده می‏شود ( و مردم نمی‏بینند که حق با او است ) همان گونه که عوام مردم یکدیگر را می‏بینند و آنگاه که به صورت حقانیت تجلی کند ، مردم حق را در او مشاهده خواهند کرد . رسول خدا صلی الله علیه وآله‏ درباره اولیاء اللّه فرمود : آنان کسانی هستند که وقتی دیده می‏شوند ، خدای تعالی به یاد می‏آید .
من او را در این تجلی دیده‏ام و بسیاری از اهل اللّه را دیدم که او را نمی ‏شناختند و انکارش داشتند و من از این حالتشان در شگفت بودم ( که چگونه است می‏ بینند و نمی ‏شناسند ) تا آن‏که به من اعلام شد که آنان گرچه از اهل اللّه ‏اند چون اوامر خدا را به جا می‏آورند ؛ ولی جزءِ عالمان و دانشمندان نیستند و جزءِ مؤمنینند . من در سال 593 در شهر فاس با قطب زمان ملاقات داشتم که خدای تعالی ( از پیش ) در رؤیا بر او مطلعم ساخته و مرا با او آشنا کرده بود .
روزی با او در باغچه ابن حیون در شهر فاس گردهم‏آیی داشتیم . او در میان جمعیت بود و کسی متوجه او نبود . در آن مجلس فقط یک نفر غریب از اهل بجایه بود که از دست شل بود و در آن مجلس پیران طریقت و شیوخ برجسته اهل اللّه با ما بودند . از آن جمله ابو العباس حصار و امثال او ، این جماعت همگی وقتی در مجلس ما حاضر می‏شدند ، با ما مراعات ادب می‏کردند و مجلس را در اختیار ما می‏گذاشتند و در عملِ طریقت ، کسی جز من در میان آنان سخنگو نبود ، اگر مطلبی در بین خودشان مذاکره می‏شد ، در آن باره به من مراجعه می‏کردند .
پس سخن از اقطاب به میان آمد و آن قطب در میان جماعت بود ؛ من به آنان گفتم : برادرانِ من ، من درباره قطبِ زمانِ شما مطلب عجیبی دارم . من که این سخن گفتم ، آن شخص که خدای ‏تعالی او را در خواب به من نشان داده بود که او قطب وقت است و از پیش با ما رابطه داشت و به ما محبت می‏کرد ، ملتفت من شد و گفت : آنچه خدای تعالی تو را بر آن مطلع ساخته بگو ، ولی نام کسی را که در خواب برای تو مشخص شده مبر ، تبسمی کرد و گفت : الحمد للّه . پس من شروع کردم به بازگو کردنِ آنچه را که خدای‏ تعالی مرا بر آن مطلع کرده بود ، درباره همین شخصیت ، بدون آن ‏که نامش را ببرم و او را مشخص کنم و شنوندگان تعجب می‏کردند .
آن روز تا هنگام عصر مجلس خوشی در جمع برادران داشتیم و من اظهار آشنایی به آن شخصیت نکردم . وقتی مجلس پایان یافت ، آن قطب نزد من آمد و گفت : خدا جزای خیرت دهد ، چه خوب کردی که نام شخصی را که خدای ‏تعالی آگاهت کرده بود نبردی و گفت : السلام علیک و رحمة اللّه . این سلام وداع شد . دیگر از او خبری ندارم و پس از آن جلسه تا الآن او را ندیده‏ام (245) .

پ . ن :

227) نظر ایشان درباره ابن ‏عربی گزیده‏ای است از عبارات کتاب آوای توحید درشرح نامه امام‏ خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] به گورباچف ، ص 78-87 ، با تلخیص .
228) یواقیت ، ج‏1 ، فصل 4 از مقدمه .
229) شرح فصوص جندی ، ص‏114.
230) جامع الاسرار ، سید حیدر آملی ، ص‏353.
231) فتوحات مکیه ، ج‏1 ، ص‏119.
232) همان ، ج‏2 ، ص‏127.
233) همان ، ج 2 ، ص 8.
234) شرح اصول کافی ، رحلی ، ص 110.
235) نظر ایشان درباره ابن ‏عربی برگزیده کتاب دومین یادنامه علامه طباطبایی (ص‏46-38) است . ضمناً برخی عبارات عربی توسط شاگرد مبرز ایشان حجت‏الاسلام والمسلمین آقای حسن رمضانی ترجمه شده و به‏ جای آن‏ ها آمده است .
236) فتوحات مکیه ، ( طبع مصر ) ج‏1 ، ص‏240.
237) المآثر و الآثار ، ص‏185
238) فتوحات مکیه ، ج‏6 ، ص‏595.
239) مراقد اهل بیت در شام ، ص 95 - 112.
240) پیداست که روی سخن با کسانی است که احکام را از غیر قرآن و عترت گرفته‏اند .
241) این جمله مؤید قولی است که نیل به مقامات عرفانی بالا بدون تمسّک به ولایت قابل وصول نیست ، و بزرگان عرفا اگر اظهار ولایت نکرده‏اند ، نه از آن رواست که معرفت به آن نداشته‏اند بلکه چون از اسرار بوده و مجاز در اظهارش نبوده‏اند ، به حکم وجوب تقیّه و لزوم حفظ اسرار از نا اهل .
242) اشاره است به آنچه درباره امیرالمؤمنین ‏علیه السلام رسیده است : السلام علی عین اللّه الناظره و یده الباسطه ...
243) اشاره است به واسطه فیض بودن آن‏حضرت : « ارادة الرب فی مقادیر اموره تهبط الیکم و تصدر من بیوتکم ... » کامل الزیارات ، ص‏199.
244) اشاره است به حدیث : استفاده مردم از امام زمان عجل ‏الله ‏فرجه در حال غیبت که هم‏ چون استفاده موجودات است از آفتاب ،اگرچه زیر ابر باشد نورش رامی‏ افشاند و موجودات از آن بهره می ‏بردند .
245) ترجمة حیاة الشیخ الاکبر ، محمود محمود الغراب ، ص‏64-65.