کیمیا می خونه ...

شهره عارفان ( قسمت شانزدهم )
فصل ششم : نظر علمای معاصر درباره ابن ‏عربی‏

در این فصل به اختصار ، نظر برخی از علمای معاصر و عرفای صاحب‏ نظر ، درباره محیی ‏الدین ابن ‏عربی به نقل از تألیفات آن ‏ها خواهد آمد . البته معلوم است که ذکر دیدگاه تمام صاحب‏ نظران هم عصر ما در این فصل از گنجایش این کتاب ( نوشتار ) خارج است و خود می‏تواند موضوع کتابی مستقل قرار گیرد . از این ‏رو فقط به نظر چند تن از آنان اکتفا شده است .
اکنون نظر خوانندگان محترم را به دیدگاه امام ‏خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] جلب می‏کنیم .

نظر حضرت امام خمینی‏ رحمه الله [ علیه ]

در حوزه عرفان نظری ، دو اثر بنیادین فتوحات مکیه و فصوص‏ الحکم شیخ‏ اکبر محیی‏ الدین ابن‏ عربی از اهمیت خاصی برخوردار است و حضرت امام‏ خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] به مجموعه آثار این عارف بنام عموماً و به این دو کتاب خصوصاً عنایت خاصی داشته‏اند (211) .
لازم به تذکر است که به طور کلی اصل مباحث ابن ‏عربی برای امام قابل قبول بوده ، ولی در بعضی جاها با او اختلاف نظر دارند ، و تعلیقاتی هم بر فصوص نگاشته‏اند (212) .
امام خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] در آثار عرفانی خود مانند شرح دعای سحر ، مصباح الهدایة الی الخلافة والولایة ، تعلیقة علی الفوائد الرضویه ، سرّ الصلاة ، آداب‏ الصلاة و چهل حدیث ، در موارد بسیاری از محیی ‏الدین به عظمت یاد کرده است و تحت عناوین با شکوهی مانند : شیخ کبیر، شیخ عارف ، شیخ محقق ، بزرگمرد ، از او نام برده و به عنوان یکی از « بزرگان مشایخ ارباب عرفان » او را ستوده است و به نقل برخی از آراء و نظرات وی در آثار عرفانی خود پرداخته و در عین حال در موردی هم که با نظر او موافق نبوده به نقد عالمانه آن‏ ها نشسته است (213) . به ویژه در کتاب تعلیقات علی شرح فصوص ‏الحکم محیی‏ الدین .
اکنون برای آگاهی از دیدگاه حضرت امام درباره ابن ‏عربی به‏ عنوان نمونه به چند مورد اشاره می‏شود :
یکی از مواردی که امام خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] از کتاب فصوص‏ الحکم محیی‏ الدین یاد نموده ، در نامه‏ای است که خطاب به خانم طباطبایی مرقوم شده و در ابتدای آن آمده است : « یاد روزی که در ایام جوانی کتاب فصوص‏ الحکم و دیگر کتب عرفانی را که بزرگان مشایخ ارباب عرفان به یادگار گذاشته‏اند در خدمت بعضی از مشایخ اهل عرفان (214) رحمه الله استفاده نمودم ... باید بگویم که کتب مذکور با همه قدر و منزلتی که دارند و کمک‏ های بسیار ارزنده‏ای به معرفت قرآن - سرچشمه فیاض معرفة اللّه - و کتب ادعیه ائمه معصومین‏ علیهم السلام ، که آن ‏ها را حقاً قرآن صاعد باید خواند و احادیث آن بزرگواران - می‏کنند ، حلاوت و لطافت و جامعیت اسرار کتاب الهی را ندارند . فی‏ المثل سوره مبارکه حمد مشتمل بر جمیع اسرار معارف الهیه است که تحمل آن از عهده این نویسنده دست و پا بسته خارج است ، همین قدر بدان ای دختر عزیزم که در بسم‏ اللّه الرحمن الرحیم ، الحمد للّه ربّ‏ العالمین معارف و اسرار غیر قابل تحمل برای ماست . و اگر عارف صاحب سرّی در الحمد للّه با قدم صاحب ولایت غور کند ، می‏ یابد که در عالم هستی غیر از اللّه چیزی و کسی نیست که اگر بود ، حمد مختصّ به ذات الوهی نبود ( تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل ) پس باید قلم ‏ها بشکنند اگر گمان شود ورای او هستند . تو نیز ای عزیز ! کتب عرفا و اولیا را بخوان به قصد فهمیدن یا ذوق کردن همین کلمه شریفه جامعه » (215) .
از محتوای این نامه ، نظر حضرت امام درباره ابن‏ عربی آشکار می‏شود ، با این حال به چند نکته اشاره می‏گردد :
1. امام خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] از استفاده و فراگیری فصوص ‏الحکم محیی‏ الدین به عنوان خاطره خوشی از ایام جوانی خود بیاد نموده است (216) .
2. از محیی‏ الدین ، با عنوان یکی از « بزرگان مشایخ ارباب عرفان » یاد شده است .
3. حضرت امام از مباحث مطرح شده در فصوص الحکم استفاده علمی نموده است .
4. کتاب فصوص‏ الحکم یک اثر ارزشمند از ابن‏ عربی معرفی شده که از او به یادگار مانده است .
5. از نظر ایشان کتب عرفانی و از جمله فصوص‏ الحکم ، دارای قدر و منزلت بسیار است و کمک‏ های ارزنده‏ای به معرفت قرآن و کتب ادعیه و احادیث ائمه‏ علیهم السلام می‏کنند .
6. امام ‏خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] خواندن کتب عرفا و اولیا را به مخاطب خود سفارش کرده است که در آغاز نامه فصوص ‏الحکم یکی از آن‏ ها به شمار آمده است .
7. ایشان خواندن و فراگیری کتب عرفانی را به قصد فهمیدن یا ذوق کردن اسرار معارف الهی سفارش و توصیه نموده است .
نمونه دیگر : از مواردی که به نظر حضرت امام درباره محیی ‏الدین تصریح دارد ، نامه معروف و پیام تاریخی ایشان خطاب به گورباچف می‏باشد که در بخشی از آن آمده است : « دیگر شما را خسته نمی‏کنم و از کتب عرفا به خصوص محیی‏ الدین ابن ‏عربی نام نمی‏برم که اگر خواستید از مباحث این بزرگمرد مطلع گردید ، تنی چند از خبرگان تیزهوش خود را که در این‏گونه مسائل قویاً دست دارند ، راهی قم گردانید تا پس از چند سالی با توکل به خدا از عمق لطیف باریکتر ز موی منازل معرفت آگاه گردند که بدون این سفر ، آگاهی از آن امکان ندارد » (217) .
نظر امام‏ خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] درباره ابن‏ عربی در فراز مذکور نیز به خوبی روشن است ، در عین حال به چند نکته اشاره می‏شود :
1. آنچه بیش از همه جلب توجه می‏کند این است که حضرت امام کتب عرفانی محیی ‏الدین را به عنوان یکی از منابع شناخت اسلام معرفی نموده است که می‏تواند خلأ عقیدتی و فرهنگی حاصل از سقوط مارکسیسم را پر نماید .
2. از شخص محیی‏ الدین ابن‏ عربی با عنوان « بزرگمرد » یاد شده است.
3. به نظر امام ‏خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] مباحث کتب محیی‏ الدین برخوردار « از عمق لطیف باریکتر از موی منازل معرفت » است.
4. سطح علمی مباحث کتب عرفانی ابن ‏عربی به گونه‏ای است که فقط خبرگان تیزهوش که در مسائل عرفانی قویاً دست دارند می‏توانند از آن ‏ها آگاه گردند .
5. فهم و درک مباحث مطرح شده توسط محیی ‏الدین با مطالعه تنها امکان‏پذیر نبوده و حتماً نیازمند استاد می‏باشد .
جالب توجه است که تاریخ تحریر هر دو نامه که قسمتی از آن‏ ها نقل شد در آخرین‏ سال عمر حضرت‏ امام‏خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] به فاصله چند ماه قبل از فوت‏ ایشان بوده‏است .
مطلب دیگر پیرامون نظر حضرت امام درباره محیی‏ الدین ابن‏ عربی ، سخن استاد سید جلال ‏الدین آشتیانی است که در انتهای مقدمه مبسوط خود بر کتاب « مصباح‏الهدایة الی الخلافة و الولایه » چنین مرقوم نموده است : « مرحوم امام ‏رحمه الله [ علیه ] از کثیری از اکابر ارباب عرفان به « خلّص شیعیان امیر مؤمنان ‏علیه السلام » تعبیر کرده‏اند . که نمونه آن ، بیانات ابن ‏عربی است در جواب 153 سؤال حکیم ترمذی در مسائل مختلف که برخی از آن مسائل از عویصات است . شیخ اکبر سالیان متمادی بعد از رحلت ترمذی در فتوحات مکیه (218) به این سؤالات جواب داده است » (219) .

نظر علامه شهید مطهری ‏رحمه الله [ علیه ]‏ 

ایشان در موارد بسیاری از آثار ارزشمند خود درباره ابن‏ عربی اظهار نظر کرده و همچنین در مباحث علمی خود ، برخی نظرات او را مطرح نموده است . آنچه در ذیل آمده گزیده‏ای از مطالب ایشان است .
« عرفان اسلامی از بدو ظهور قرن به قرن تکامل یافت . در هر قرنی ، عرفای بزرگی ظهور کردند و به عرفان تکامل بخشیدند و بر سرمایه‏اش افزودند ، این تکامل تدریجی بود ولی در قرن هفتم به دست محیی‏ الدین عربی « جهش » پیدا کرد و به نهایت کمال خود رسید . محیی‏ الدین عرفان را وارد مرحله جدیدی کرد که سابقه نداشت . بخش دوم عرفان یعنی بخش علمی و نظری و فلسفی آن به وسیله محیی ‏الدین پایه‏گذاری شد ، عرفای بعد از او عموماً ریزه ‏خوار سفره او هستند . محیی ‏الدین علاوه براین‏که عرفان را وارد مرحله جدیدی کرد ، یکی از اعاجیب روزگار است . انسانی است شگفت و به همین دلیل اظهار عقیده ‏های متضادی درباره‏ اش شده است . برخی او را ولی کامل و قطب‏ الاقطاب ، می‏خوانند و بعضی دیگر تا حد کفر تنزلش می‏دهند . گاهی ممیت ‏الدین و گاهی ماحی ‏الدینش می‏خوانند . صدر المتألهین فیلسوف بزرگ و نابغه عظیم اسلامی ، نهایت احترام را برای او قایل است ، محیی ‏الدین در دیده او از بوعلی سینا و فارابی بسی عظیمتر است .
محیی‏ الدین بیش از دویست کتاب تألیف کرده‏است ، بسیاری از کتاب ‏های او و شاید همه کتاب‏هایی که نسخه آن‏ ها موجود است ( درحدود سی کتاب ) چاپ شده ‏است . یکی از مهمترین کتاب ‏های او فتوحات مکیّه است که کتابی بسیار بزرگ و در حقیقت یک دایرة المعارف عرفانی است . اثر دیگر او کتاب فصوص‏ الحکم است ، گرچه کوچک است ، ولی دقیقترین و عمیقترین متن عرفانی است ، شروح زیادی برآن نوشته شده است . در هر عصری شاید دو سه نفر بیشتر پیدا نشده باشد که قادر به فهم این متن عمیق باشد » (220) .
« محیی ‏الدین اصلاً از نژاد عرب و اندلسی است ، یعنی مقیم اندلس بوده . ولی بیشتر زندگی‏ اش در مشرق اسلامی و کمتر در مغرب گذشته است . در وصف محیی‏ الدین و هر یک از نوابغ مثل او جز این‏که باید گفت « شگفت » چیز دیگری نمی‏توان گفت . اغلب این اشخاص در هیچ قالبی نمی‏گنجند . یک وقت می‏بینید در اوجِ اوج است و یک وقت می‏بینید در حضیضِ حضیض است . انسان این ‏طور اشخاص را نمی‏تواند بفهمد که چگونه‏اند . به این معنا که این‏ ها هیچ وقت در یک قالب مخصوص نگنجیده‏اند و حرکت نکرده‏اند . این است که می‏بینید درباره این‏گونه افراد اظهارنظرهای متناقض می‏شود . درباره هیچ‏کس به اندازه محیی ‏الدین متناقض ابراز نظرنشده است . اوسبکش و حرفهایش همین طوراست . بعضی سخنانی که از او شنیده شده است شاید از منحطترین حرفهاست و در مقابل ، عالی‏ترین و پرارج‏ ترین حرف‏ ها هم از او شنیده شده است . بعضی‏ ها مانند ملاصدرا در مقابل احدی به اندازه محیی‏ الدین خضوع ندارند ؛ یعنی امثال بوعلی‏ سینا را در مقابل محیی‏ الدین به هیچ می‏شمارند . یا مثلاً علامه طباطبایی معتقدند که اصلاً در اسلام هیچ‏ کس نتوانسته است یک سطرمانند محیی‏ الدین بیاورد » (221) .
« محیی ‏الدین پایه‏گذار بینش عرفانی است (222) - که بعضی ازآن به عرفان فلسفی تعبیر می‏کنند - یعنی او عرفان را به صورت یک فلسفه و یک بیان و یک بینش درباره هستی و وجود درآورد . البته به طور متفرقه از صدراسلام درکلمات عرفا کم و بیش پیدا می‏شود ، ولی آن کسی که عرفان را به صورت یک علم و یک مکتب درآورد و در مقابل فلاسفه عرضه داشت و در واقع فلاسفه را تحقیر و کوچک کرد و روی فلسفه اثر گذاشت و فلاسفه‏ای که بعد از او آمدند چاره‏ای نداشتند جز این‏که به نظرهای او توجه و اعتنا داشته باشند ، بدون شک محیی ‏الدین عربی است . پدر عرفان نظری اسلامی محیی‏ الدین عربی ، این اعجوبه عجیب روزگار است . او در عرفان عملی نیز قدم راسخ داشته ؛ یعنی از اول عمرش اهل ریاضت و مجاهده بوده و هم در ارائه عرفان نظری بی‏ نظیر بوده است . ( البته الآن کار نداریم که حرفش درست است یامعصوم است . ) محیی‏ الدین اولین کسی است که عرفان را متفلسف کرد ؛ یعنی به صورت یک مکتب مرتب درآورد . مسئله وحدت وجود که محور عرفان نظری و عرفان عملی است ، اولین بار توسط محیی ‏الدین عربی بیان گردید . او بود که شاگرد های عظیم و بزرگی تربیت کرد و هر کس هم که از آن زمان به بعد آمده از محیی‏ الدین بهره برده‏است » (223) .
« اولین کسی که انسان کامل را تعبیر کرد و آن را مطرح نمود محیی ‏الدین است . تعبیر انسان کامل در ادبیات اسلامی تا قرن هفتم هجری وجود نداشت و بعد از این تاریخ به کار رفت و امروزه در اروپا هم این تعبیر خیلی زیاد است . محیی‏ الدین پدر عرفان اسلامی است ؛ یعنی تمام این عرفایی که درمیان ملل اسلامی سراغ داریم و از جمله عرفای ایرانی و فارسی زبان که داریم مهمترینشان از قرن هفتم بوده و تمامی این‏ ها شاگردان مکتب محیی ‏الدین هستند » (224) .
« عرفان نظری بدین صورت که علمی مدون باشد اگرچه بیش وکم سابقه دارد ، لیکن مسلماً تدوین کننده آن در دوره اسلامی ، محیی ‏الدین عربی طائی اندلسی است . محیی ‏الدین چه در عرفان نظری و چه در عرفان عملی « شیخ ‏العرفا » است و به حق او را « شیخِ اکبر » لقب داده‏اند . بعداز او عرفان رنگ و بوی دیگری پیدا کرد . شاخصیت او در عرفان ،که به طور مطلق تحت عنوان شیخ از او یاد کرده‏اند ، از شاخصیت بوعلی که شیخ در فلسفه وشیخ طوسی که شیخ مطلق فقه در میان قدماست و شیخ انصاری که شیخ مطلق فقه و اصول در صد ساله اخیراست و شیخ عبدالقادر که شیخ مطلق فن فصاحت و بلاغت است ، بیشتر است . محیی‏الدین ، شور و غوغایی عرفانی در جهان اسلام از اندلس گرفته تا مصر و شام و ایران و هند برانگیخت و تحولی عظیم در عرفان اسلامی به وجود آورد . صدر الدین قونوی ، فخر الدین عراقی ، ابن ‏فارض مصری ، داود قیصری ، عبد الرزاق کاشانی ، مولوی بلخی ، محمود شبستری ، حافظ ، جامی ، همه شاگردان مکتب اویند » (225) .
« محیی ‏الدین عربی ، اندلسی است و اندلس جزء سرزمین ‏هایی است که اهالی آن نه تنها سنی بودند بلکه نسبت به شیعه عناد داشتند و بویی از ناصبی‏گری در آن‏ ها بود . علتش این است که اندلس را ابتدا اموی‏ ها فتح کردند و بعد هم خلافت اموی تا سال ‏های زیادی در آنجا حکومت می‏کرد ، اموی‏ ها هم که دشمن اهل بیت بودند . و لهذا در میان علمای اهل تسنن ، علمای ناصبی ، اندلسی هستند و شاید در اندلس شیعه نداشته باشیم و اگر داشته باشیم خیلی کم است . محیی‏الدین ، اندلسی است ولی روی آن ذوق عرفانی ‏ای که دارد و معتقد است زمین هیچ‏گاه نمی‏تواند خالی از ولی و حجت باشد ، نظر شیعه را قبول کرده و اسم ائمه و حضرت زهرا علیهم السلام را ذکر می‏کند تا می‏ رسد به حضرت حجت و مدعی می‏شود که من در سال ششصد و چند محمد بن حسن عسکری را در فلان‏ جا ملاقات کردم . البته بعضی از حرف‏ هایی که زده ضد نظر شیعه است و اصلاً سنی است ولی در عین حال چون ذوق عرفانی همیشه ایجاب می‏کند که زمین خالی از یک ولی به قول آن ‏ها ( و به قول ائمه ما حجت ) نباشد ، این مسئله را قبول کرده و ح ی مدعی مشاهده هم هست و می‏گوید من به حضور محمد بن حسن عسکری که اکنون از عمرش سیصد و چند سال می‏گذرد و مخفی است رسیده و به زیارتش نائل شده‏ام » (226) .

پ . ن :

211) سخن عشق ، فاطمه طباطبایی ، مقدمه ، ص‏7.
212) مصاحبه با خانم فاطمه طباطبایی ، کیهان هوایی ، مورخ 13/3/71.
213) برای آگاهی برخی از نقدها رجوع کنید به : گزیده آرای نقادانه امام خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] درعرفان ، محمد هادی مؤذن جامی ، ص‏102-76 ؛ سفر عشق ، سید عباس قائم ‏مقامی ، ص‏152-45.
214) منظور ، عارف کامل حضرت آیت‏ اللّه میرزا محمد علی شاه‏آبادی ، استاد عرفان امام ‏خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] است.
215) صحیفه امام ، ج‏21 ، ص‏237 و 238 ( تاریخ‏ نامه : 25 دی 1367 ).
216) امام‏ خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] در جای دیگر نیز به فراگیری دو کتاب فصوص‏الحکم و فتوحات مکیه اشاره نموده است . نک: صحیفه امام ، ج‏20 ، ص‏165.
217) صحیفه امام ، ج‏21 ، ص‏225 ( تاریخ پیام : 11 دی 1367 ).
218) نک : فتوحات مکیه ، چاپ عثمان یحیی ، ج‏13 ، ص‏146 و ج‏3 ، ص‏229.
219) مصباح ‏الهدایة الی الخلافة والولایة ، امام خمینی ‏رحمه الله [ علیه ] ، مقدمه ، ص‏164.
220) خدمات متقابل اسلام و ایران ، ص 567 – 542 ؛ آشنایی با علوم اسلامی ( کلام و عرفان ) ، ص 115-70 با اختصار.
221) شرح مبسوط منظومه ،ج 1 ، ص 238.
222) واضح است که‏ این سخن علامه شهید مطهری به این معنی نیست که محیی ‏الدین پایه‏گذار عرفان اسلامی است ، بلکه منظور این است که او پایه‏گذار بخش عرفان نظری است.
223) عرفان حافظ ، ص 14؛ نیز نک : تماشاگه‏راز.
224) انسان کامل ، ص 11.
225) تماشاگه راز ،  ص 55 ؛ نیز نک : عرفان حافظ.
226) مجموعه آثار استاد شهید مطهری ، ج‏4 ، ص‏944. 



ثبت نظر