آداب و احکام محتضر و میت چیست؟

پرسش

با سلام، می‌خواستم بهترین و زیباترین آداب، واجبات و مستحباتی که می‌توان برای میّت از لحظه‌ی مرگ تا به خاک‌سپردن انجام داد را بدانم. از خدا می‌خواهم که سایه‌ی پدر و مادر تا مدت طولانی بر سرم باشد... اما به عنوان یک فرزند می‌خواستم در حقشان کوتاهی نکرده باشم و البته شاید هم زودتر از آن‌ها امر به رفتن من باشد.

 

پاسخ اجمالی

آدابى که در این‌باره مطرح است، دو بخش دارد؛ بخشى مربوط به قبل از مرگ است که با عنوان «احکام محتضر» از آن یاد مى‌شود و از جمله‌ی آن‌ها، این است که باید شخص را در هنگام مردن به پشت بخوابانند به طورى که کف پاهایش به طرف قبله باشد.

بخشى نیز مربوط به پس از مرگ است، که از آن با عنوان «احکام اموات» نام برده مى‌شود و از جمله مهم‌ترین آن‌ها غسل، حنوط، کفن، نماز و دفن میت مسلمان است.

 

پاسخ تفصیلی

آدابى که در این‌باره مطرح است، دو بخش دارد؛ بخشى مربوط به قبل از مرگ است که با عنوان «احکام محتضر» از آن یاد مى‌شود و بخشى مربوط به پس از مرگ، که از آن با عنوان «احکام اموات» نام برده مى‌شود. و هر کدام براى خود واجبات و مستحباتى دارد. پس هر کدام به طور مستقل بیان مى‌شود.

 

احکام محتضر^[۱]

الف. واجبات: مسلمانى را که محتضر است (یعنى در حال جان‌دادن است)، باید^[۲] به پشت بخوابانند به طورى که کف پاهایش به طرف قبله باشد. چه مرد باشد یا زن، بزرگ باشد یا کوچک. و اگر خواباندن او کاملاً به این‌طور ممکن نیست بنا بر احتیاط واجب تا اندازه‌اى که ممکن است باید به این دستور عمل کنند و اگر ممکن نشد رو به قبله بنشانند و اگر آن هم ممکن نیست به پهلوى راست، یا به پهلوى چپ رو به قبله بخوابانند.

البته اهل سنت این امر را مستحب دانسته و می‌گویند محتضر باید بر پهلوی راست خوابانده شود.^[۳]

ب. مستحبات:

۱. شهادتین و اقرار به دوازده امام^(ع) و سایر عقاید حقّه را، به کسى که در حال جان‌دادن است طورى تلقین کنند که بفهمد و نیز مستحبّ است چیزهایى را که گفته شد تا وقت مرگ تکرار کنند.

۲. این دعاها را طورى به محتضر تلقین کنند که بفهمد: «اللّهُمَّ اغْفِرْ لِی الْکثیرَ مِنْ مَعاصِیک وَ اقْبَلْ مِنِّی الْیسِیرَ مِنْ طٰاعَتِک یٰا مَنْ یقْبَلُ الْیسیرَ وَ یعْفُو عَنِ الْکثِیر اقْبَلْ مِنِّی الْیسیرَ و اعْفُ عَنِّی الْکثیرَ انَّک انْتَ الْعَفُوُّ الْغَفُورُ اللّٰهُمَّ ارْحَمْنى فَإنَّک رَحیمٌ».

۳. کسى را که سخت جان مى‌دهد، (اگر ناراحت نمى‌شود) به جایى که نماز مى‌خوانده ببرند.

۴. براى راحت‌شدن محتضر بر بالین او سوره‌ی مبارکه‌ی «یس، الصّافات و احزاب» و «آیة الکرسى» و آیه‌ی ۵۴ سوره‌ی «اعراف» و سه آیه‌ی آخر سوره‌ی «بقره» بلکه هر چه از قرآن ممکن است بخوانند.

ج. مکروهات:

۱. تنها گذاشتن محتضر

۲. گذاشتن چیز سنگین^[۴] روى شکم او

۳. حضور جُنُب و حائض نزد او

۴. حرف‌زدن زیاد و گریه‌کردن در کنار وى.

۵. تنهاگذاشتن زن‌ها نزد او.

 

احکام اموات^[۵]

الف. مستحبات قبل از دفن:

۱. بعد از مرگ مستحب است دهان میت را، هم بگذارند که باز نماند و چشم‌ها و چانه‌ی میت را ببندند و دست و پاى او را دراز کنند و پارچه‌اى روى او بیندازند.

۲. اگر شب مرده است، در جایى که مرده، چراغ روشن کنند.

۳. براى تشییع جنازه‌ی او مؤمنان را خبر کنند و در دفن او عجله نمایند. ولى اگر یقین به مردن او ندارند، باید صبر کنند تا معلوم شود.

ب. واجبات:

۱. غسل، حنوط،^[۶] کفن، نماز و دفن مسلمان،^[۷] بر هر مکلّفى واجب است و اگر بعضى انجام دهند، از دیگران ساقط مى‌شود و چنان‌چه هیچ‌کس انجام ندهد همه معصیت کرده‌اند. و براى این امور باید از ولىّ میت اجازه بگیرند.

۲. واجب است میّت^[۸] را سه غسل دهند؛ اول: به آبى که با سدر مخلوط باشد، دوم: به آبى که با کافور مخلوط باشد، سوم: با آب خالص. و اگر بر خلاف این ترتیب، انجام شود باید دوباره غسل‌ها انجام پذیرد به نحوى که ترتیب حاصل شود.^[۹] حتی اگر میت را دفن کردند، چنان‌چه نبش قبر، موجب هتک میّت نباشد نبش قبر براى رعایت ترتیب غسل‌های سه‌گانه، واجب است.^[۱۰]  ضمن این‌که اهل سنت در این‌باره فقط یک غسل با آب خالص را کافی دانسته و دو غسل دیگر را مستحب می‌دانند.^[۱۱]

کیفیت هر غسل هم مثل غسل جنابت است و احتیاط واجب آن است که تا غسل ترتیبى ممکن است، میت را غسل ارتماسى ندهند و احتیاط مستحب آن است که در غسل ترتیبى هر یک از سه قسمت بدن را در آب فرو نبرند بلکه آب را روى آن بریزند. و کسى که میت را غسل مى‌دهد، باید مسلمان دوازده امامى و عاقل و بالغ باشد و مسائل غسل را هم بداند.^[۱۲]

۳. میت مسلمان را باید با سه پارچه که آن‌ها را لنگ و پیراهن و سرتاسرى مى‌گویند کفن نمایند. لنگ باید از ناف تا زانو، اطراف بدن را بپوشاند و بهتر آن است که از سینه تا روى پا برسد. و بنا بر احتیاط واجب پیراهن باید از سر شانه تا نصف ساق پا، تمام بدن را بپوشاند و درازى سرتاسرى باید به قدرى باشد که بستن دو سر آن ممکن باشد و پهناى آن باید به اندازه‌اى باشد که یک طرف آن روى طرف دیگر بیاید. و کفن کردن میت با چیز غصبى یا نجس و با پارچه‌ی ابریشمى خالص یا پارچه‌اى که از پشم یا موى حیوان حرام‌گوشت تهیه شده، در حال اختیار جایز نیست.^[۱۳]

لازم به ذکر است، اهل سنت در کفن‌کردن میت، یک پارچه‌ی سرتاسری را واجب و دو پارچه‌ی دیگر را مستحب می‌دانند.^[۱۴]

۴. نماز میت: فقهای شیعه درباره‌ی نماز میت و چگونگی اقامه‌ی آن می‌گویند:

نمازخواندن بر میّت مسلمان یا بچه‌اى که حکم مسلمان را دارد^[۱۵] و شش سال او تمام شده باشد واجب است.^[۱۶] و این نماز پنج تکبیر دارد که بین هر تکبیر، ذکری به کیفیت زیر بیان می‌شود:

بعد از نیت و گفتن تکبیر اول بگوید: «اشْهَدُ انْ لٰا إِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ وَ انَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّٰهِ صلى اللّٰه علیه و آله و سلم».

بعد از تکبیر دوم بگوید: «اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ».

بعد از تکبیر سوم بگوید: «اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤمِنینَ وَ الْمُؤمِناتِ».

بعد از تکبیر چهارم اگر میّت مرد است بگوید: «اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لِهٰذَا الْمَیِّتِ» و اگر زن است بگوید: «اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لِهٰذِهِ الْمَیِّتِ»

و بعد تکبیر پنجم را بگوید، که با گفتن آن نماز به پایان می‌رسد.

آن‌چه ذکر شد، برای نماز میت کافی است، اما مستحب است در نماز میت اذکار و دعاهای بیشتری خوانده شود، که کیفیت آن به شرح ذیل است:

بعد از تکبیر اول بگوید: «اشْهَدُ انْ لٰا إِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ وَحْدَهُ لٰا شَرِیکَ لَهُ وَ اشْهَدُ انَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ ارْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشیراً وَ نذِیراً بَیْنَ یَدَىِ السَّاعَةِ».

بعد از تکبیر دوم بگوید: «اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بارِکْ عَلى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ کَافْضَلِ ما صَلَّیْتَ وَ بٰارَکْتَ وَ تَرَحَّمْتَ عَلىٰ ابْراهِیمَ وَ آلِ إِبراهیمَ انَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ وَ صَلِّ عَلىٰ جَمیِع الأَنْبیٰاءِ وَ الْمُرسَلینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصِّدِّیقینَ وَ جَمیِع عِبٰادِ اللّٰهِ الصّٰالِحینَ».

بعد از تکبیر سوم بگوید: «اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤمِنینَ وَ الْمُؤمِنٰاتِ وَ الْمُسْلِمینَ وَ الْمُسلِمٰاتِ الْأَحْیٰاءِ مِنْهُمْ وَ الْأَمْوٰاتِ تابِعْ بَیْنَنٰا وَ بَیْنَهُمْ بِالخَیْراتِ انَّکَ مُجیبُ الدَّعَواتِ انَّکَ عَلىٰ کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ».

بعد از تکبیر چهارم اگر میّت مرد است بگوید: «اللّٰهُمَّ إِنَّ هَذٰا عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدِکَ وَ ابْنُ امَتِکَ نَزَلَ بِکَ وَ انْتَ خَیْرُ مَنْزولٍ بِهِ اللّٰهُمَّ إِنّا لٰا نَعْلَمُ مِنْهُ الّا خَیْراً وَ انْتَ اعْلَمُ بِهِ مِنّا اللّٰهُمَّ انْ کٰانَ مُحْسِناً فَزِدْ فِى احسٰانِهِ وَ انْ کٰان مُسِیئاً فَتَجٰاوَزْ عَنْهُ وَ اغْفِرْ لَهُ اللّٰهُمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَکَ فى اعْلٰى عِلِّیّینَ وَ اخْلُفْ عَلىٰ اهْلِهِ فِى الْغابِرِینَ وَ ارْحَمْهُ بِرَحْمَتِکَ یا ارْحَمَ الرَّاحِمینَ».

و بعد تکبیر پنجم را گفته و در حالت قنوت هر دعایی را می‌تواند بخواند و نماز تمام می‌شود.

ولى اگر میّت زن است بعد از تکبیر چهارم بگوید: «اللّٰهُمَّ إِنَّ هٰذِهِ امَتُکَ و ابْنَةُ عَبْدِکَ وَ ابْنَةُ امَتِکَ نَزَلَتْ بِکَ وَ انْتَ خَیْرُ مَنْزُولٍ بِهِ اللّٰهُمَّ انَّا لٰا نَعْلَمُ مِنهٰا الّٰا خَیْراً وَ انْتَ اعْلَمُ بِهَا مِنَّا اللّٰهُمَّ انْ کانَتْ مُحْسِنَةً فَزِدْ فِى احسٰانِهٰا و انْ کانَتْ مُسِیئةً فَتَجاوَزْ عَنْهٰا وَ اغْفِرْ لَهٰا اللّٰهُمَّ اجْعَلْهٰا عِنْدَکَ فِى اعْلىٰ عِلِّیِّینَ وَ اخْلُفْ عَلى اهْلِهٰا فى الْغٰابِرینَ وَ ارْحَمْهٰا بِرَحْمَتِکَ یا ارْحَمَ الرَّاحِمینَ».^[۱۷]

 

نماز میت برای دو یا چند نفر

در جایی که چند میت وجود دارد -هر چند بهتر است برای هر کدام نماز میت جدایی خوانده شود- ولی اگر بخواهند نماز میت را برای آن‌ها با هم اقامه کنند، باید آن‌ها را در مقابل نمازگزاران قرار داده و بعد از تکبیر چهارم، در هنگام قرائت اذکار، تثنیه و جمع ضمیر و مذکر و مؤنث بودن آن را به ترتیب زیر رعایت نمایند:

الف) اگر اموات، چند مرد یا چند مرد و زن باشند، بعد از تکبیر چهارم چنین باید گفت:

«اللّٰهُمَّ انَّ هٰوُلٰاءِ عَبیدُکَ وَ ابْنٰاءُ عَبیدِکَ وَ ابْنٰاءُ امٰائِکَ نَزَلُوا بِکَ وَ انْتَ خَیْرُ مَنْزُولٍ بِه، اللّٰهُمَّ إِنّا لٰا نَعْلَمُ مِنْهُم الّا خَیْراً وَ انْتَ اعْلَمُ بِهِم مِنّا، اللّٰهُمَّ انْ کٰانوا مُحْسِنین فَزِدْ فِى احسٰانِهِم وَ انْ کٰانوا مُسیئینَ فَتَجٰاوَزْ عَنْهُم وَ اغْفِرْ لَهُم، اللّٰهُمَّ اجْعَلْهُم عِنْدَکَ فى اعْلٰى عِلِّیّینَ وَ اخْلُفْ عَلىٰ اهْلِهِم فِى الْغابِرِینَ وَ ارْحَمْهُم بِرَحْمَتِکَ یا ارْحَمَ الرَّاحِمینَ».

ب) اگر اموات، چند زن باشند، بعد از تکبیر چهارم چنین باید گفت:

«اللّٰهُمَّ إنَّ هٰوُلٰاءِ امٰائُکَ وَ بَناتُ عَبیدِکَ وَ بَناتُ امٰائِکَ نَزَلنَ بِکَ وَ انْتَ خَیْرُ مَنْزُولٍ بِه، اللّٰهُمَّ إِنّا لٰا نَعْلَمُ مِنْهُنَّ الّا خَیْراً وَ أنْتَ اعْلَمُ بِهِنَّ مِنّا، اللّٰهُمَّ إنْ کنَّ مُحسِناتٍ فَزِدْ فِى احسٰانِهِنَّ وَ إنْ کُنَّ مُسیئاتٍ فَتَجٰاوَزْ عَنْهُنَّ وَ اغْفِرْ لَهُنَّ، اللّٰهُمَّ اجْعَلْهُنَّ عِنْدَکَ فی اعْلٰى عِلِّیّینَ وَ اخْلُفْ عَلىٰ اهْلِهِنَّ فِى الْغابِرِینَ وَ ارْحَمْهُنَّ بِرَحْمَتِکَ یا ارْحَمَ الرَّاحِمینَ».

ج) اگر اموات، دو مرد باشند، بعد از تکبیر چهارم چنین باید گفت:

«اللّٰهُمَّ إنَّ هَذَینِ عَبداکَ وَ ابْنٰا عَبدَیکَ وَ ابْنٰا امَتَیکَ نَزَلا بِکَ وَ انْتَ خَیْرُ مَنْزُولٍ بِه، اللّٰهُمَّ إِنّا لٰا نَعْلَمُ مِنْهُما الّا خَیْراً وَ انْتَ اعْلَمُ بِهِما مِنّا، اللّٰهُمَّ انْ کٰانا مُحْسِنَین فَزِدْ فِى احسٰانِهِما وَ إنْ کٰانا مُسیئَین فَتَجٰاوَزْ عَنْهُما وَ اغْفِرْ لَهُما، اللّٰهُمَّ اجْعَلْهُما عِنْدَکَ فى اعْلٰى عِلِّیّینَ وَ اخْلُفْ عَلىٰ اهْلِهِما فِى الْغابِرِینَ وَ ارْحَمْهُما بِرَحْمَتِکَ یا ارْحَمَ الرَّاحِمینَ».

د) اگر اموات، دو زن باشند، بعد از تکبیر چهارم چنین باید گفت:

«اللّٰهُمَّ إنَّ هَتَینِ أمَتاک وَ بِنتا عَبدَیکَ وَ بِنتا امَتَیکَ نَزَلَتا بِکَ وَ انْتَ خَیْرُ مَنْزُولٍ بِه، اللّٰهُمَّ إِنّا لٰا نَعْلَمُ مِنْهُما الّا خَیْراً وَ انْتَ اعْلَمُ بِهِما مِنّا، اللّٰهُمَّ انْ کٰانَتا مُحْسِنَتَین فَزِدْ فِى احسٰانِهِما وَ إنْ کٰانَتا مُسیئَتَین فَتَجٰاوَزْ عَنْهُما وَ اغْفِرْ لَهُما، اللّٰهُمَّ اجْعَلْهُما عِنْدَکَ فى اعْلٰى عِلِّیّینَ وَ اخْلُفْ عَلىٰ اهْلِهِما فِى الْغابِرِینَ وَ ارْحَمْهُما بِرَحْمَتِکَ یا ارْحَمَ الرَّاحِمینَ».

گفتنی است؛ چنان‌چه میّت از روی عمد یا فراموشى یا به جهت عذرى، بدون نماز دفن شود و یا بعد از دفن معلوم شود، نمازى که بر او خوانده شده باطل بوده، باید نماز بر قبرش خوانده شود و این وجوب تا زمانی است که جسد او از هم نپاشیده باشد.^[۱۸]

۵. واجب است میت را طورى در زمین دفن کنند، که بوى او بیرون نیاید و درّندگان هم نتوانند بدنش را بیرون آورند. و باید میت را در قبر به پهلوى راست طورى بخوابانند که جلوى بدن او رو به قبله باشد.

۶. دفن مسلمان، در قبرستان کفّار و جاى غصبى و در جایى که بى‌احترامى به او باشد، مانند جایى که خاکروبه و کثافت مى‌ریزند، جایز نیست.^[۱۹]

 

ج. مستحبات در هنگام دفن:^[۲۰]

۱. خوب است به امید آن که مطلوب پروردگار باشد قبر را به اندازه‌ی قد انسان متوسط گود کنند.

۲. میت را در نزدیک‌ترین قبرستان دفن نمایند، مگر آن‌که قبرستان دورتر، از جهتى بهتر باشد، مثل آن‌که مردمان خوب در آن‌جا دفن شده باشند، یا مردم براى فاتحه‌ی اهل قبور بیشتر به آن‌جا بروند.

۳. جنازه را در چندمتری قبر، زمین بگذارند و تا سه مرتبه کم‌کم نزدیک ببرند و در هر مرتبه زمین بگذارند و بردارند و در‌ نوبت چهارم وارد قبر کنند و اگر میت مرد است، در دفعه‌ی سوم طورى زمین بگذارند که سر او طرف پایین قبر باشد و در دفعه‌ی چهارم از طرف سر وارد قبر نمایند و اگر زن است در دفعه‌ی سوم طرف قبله‌ی قبر بگذارند و به پهنا وارد قبر کنند.

۴. در موقع واردکردن، پارچه‌اى روى قبر بگیرند و نیز جنازه را به آرامى از تابوت بگیرند و وارد قبر کنند.

۵. دعاهایى که دستور داده شده، پیش از دفن و موقع دفن بخوانند.

۶. بعد از آن که میت را در لحد گذاشتند، گره‌هاى کفن را باز کنند و صورت میت را روى خاک بگذارند و بالشى از خاک زیر سر او بسازند و پشت میت، خشت خام یا کلوخى بگذارند که میت به پشت برنگردد.

۷. پیش از آن که لحد را بپوشانند، دست راست را به شانه‌ی راست میت بزنند و دست چپ را به قوّت بر شانه‌ی چپ میت بگذارند و دهان را نزدیک گوش او ببرند و به شدّت حرکتش دهند و سه مرتبه او را به شهادتین تلقین دهند.^[۲۱]

۸. کسى که میت را در قبر مى‌گذارد، با طهارت و سربرهنه و پابرهنه باشد و از طرف پاى میت از قبر بیرون بیاید.

۹. غیر از خویشان میت کسانى که حاضرند، با پشت دست خاک بر قبر بریزند و بگویند: «إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیهِ رٰاجِعُونَ».

۱۰. اگر میت زن است، کسى که با او محرم مى‌باشد او را در قبر بگذارد و اگر محرمى نباشد، خویشانش او را در قبر بگذارند.^[۲۲]

۱۱. قبر را مربع یا مربع مستطیل بسازند و به اندازه‌ی چهار انگشت از زمین بلند کنند و نشانه‌اى روى آن بگذارند که اشتباه نشود و روى قبر آب بپاشند.

۱۲. بعد از پاشیدن آب، کسانى که حاضرند، دست‌ها را بر قبر بگذارند و انگشت‌ها را باز کرده در خاک فرو برند و هفت مرتبه سوره‌ی مبارکه‌ی «انّا أَنْزَلْناهُ» بخوانند و براى میت طلب آمرزش کنند و این دعا را بخوانند: «اللّٰهُمَّ جَافِ الْأَرْضَ عَنْ جَنْبَیهِ وَ اصْعِدْ الَیک رُوحَهُ وَ لَقِّهِ مِنْک رِضْواناً وَ اسْکنْ قَبْرَهُ مِنْ رَحْمَتِک ما تُغْنیهِ بِهِ عَنْ رَحْمَةِ مَنْ سِوَاک».

۱۳. پس از رفتن کسانى که تشییع جنازه کرده‌اند مستحب است ولىّ میت یا کسى که از طرف ولىّ اجازه دارد، دعاهایى را که دستور داده شده، به میت تلقین کند.

۱۴. بعد از دفن مستحب است صاحبان عزا را، سر سلامتى دهند ولى اگر مدتى گذشته است که به واسطه‌ی سرسلامتى‌دادن، مصیبت یادشان مى‌آید، ترک آن بهتر است و نیز مستحب است تا سه روز براى اهل خانه‌ی میت غذا بفرستند و غذاخوردن نزد آنان و در منزل‌شان مکروه است.

۱۵. مستحب است انسان در مرگ خویشان، مخصوصاً در مرگ فرزند صبر کند و هر وقت میت را یاد مى‌کند «إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیهِ رٰاجِعُونَ» بگوید و براى میت قرآن بخواند و سر قبر پدر و مادر از خداوند حاجت بخواهد و قبر را محکم بسازد که زود خراب نشود.

۱۶. از دیگر مستحبات درباره‌ی اموات، اقامه‌ی «نماز لیلة الدفن»+ در اولین‌شب به خاک‌سپاری میت است.

 

پی‌نوشت‌ها:

[۱]. ر.ک: امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، گردآورنده: بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، ج ‌۱، ص ۳۱۰‌ - ۳۱۳، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.

[۲]. آیات عظام اراکى، بهجت، صافى، خوئى، تبریزى، سیستانى، مکارم: (بنا بر احتیاط واجب باید ..)؛ آیت الله زنجانى: (بنا بر احتیاط مستحب در صورت امکان ..).

[۳]. مغنیه، محمد جواد‌، الفقه علی المذاهب الخمسة، ج۱، ص ۵۴، دار التیار الجدید، دار الجواد، بیروت، چاپ دهم، ۱۴۲۱ق.

[۴]. آیات عظام خوئى، گلپایگانى، فاضل، تبریزى، صافى، زنجانى: (گذاشتن چیزى ..)؛ همان.

[۵]. امام خمینى،  سید روح اللّٰه، توضیح المسائل (محشّٰى - امام خمینى)، ج‌۱، ص ۳۱۳‌.

[۶]. وجوب حنوط میت، صرفا در مذهب امامیه مطرح است؛ ر.ک: الفقه علی المذاهب الخمسة، ج۱، ص ۵۸.

[۷]. آیات عظام امام خمینى، نورى، خامنه‌اى، بهجت: (مسلمان دوازده امامى.... و بنا بر احتیاط واجب حکم مسلمانى هم که دوازده امامى نیست همین طور است).

[۸]. البته شهید معرکه و بچه‌ای که در شکم مادر قبل از چهار ماه سقط شده است، غسل ندارد و برخی از اهل سنت می‌گویند: اگر بچه، زنده به دنیا نیاید غسل ندارد؛ ر.ک: الفقه علی المذاهب الخمسة، ج۱، ص ۵۵.

[۹]. امام خمینى، سید روح اللّٰه، تحریر الوسیلة، ج‌۱، ص ۶۹، مؤسسه مطبوعات دار العلم، قم، اول، بی‌تا.

[۱۰]. گلپایگانى، سید محمد رضا موسوى، مجمع المسائل، ج‌۱، ص: ۹۹، ۳ ۶۶، دار القرآن الکریم، قم - ایران، دوم، ۱۴۰۹ ه‍ ق.

[۱۱]. همان، ص ۵۷.

[۱۲]. ر.ک: توضیح المسائل (محشّی)، ج ‌۱، ص ۳۱۶‌ - ۳۲۴؛ در اهل سنت، غیر از مسئله‌ی هم‌جنس بودن غسل دهنده و میت، شروطی دیگر برای غسل دهنده، بیان نشده است؛ ر.ک: الفقه علی المذاهب الخمسة، ج۱، ص ۵۶.

[۱۳]. ر.ک: همان، ص ۳۲۴‌ - ۳۳۰؛ {توضیحات بیشتر:} کفن میت دارای دو دسته اجزاء است. اجزاء واجب و اجزاء مستحب. اجزاء واجب عبارتند از لنگ، پیراهن و سرتاسری. اجزاء مستحب عبارتند از ران‌بند برای زنان و مردان، مقنعه و سینه‌بند برای زنان و عمامه برای مردان. یکی از مستحبات کفن میت مرد، عمامه است که عبارت است از پارچه‌ای که به دور سر میت می‌بندند. بنابراین عمامه‌ی میت، یکی از اجزاء مستحبی کفن مردان است و ربطی به عمامه‌ای که بخشی از لباس روحانیون است، ندارد. (الإمام الخمینی، نجاة العباد ()، ص:۵۳- ۵۵، ‏ناشر: مؤسسة تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی قدس سره، تاریخ الطبع: ۱۴۲۲ ه ق‏، الطبعة: الأولى‏، مکان الطبع: طهران- إیران‏، عدد المجلدات: ۱، الناشر: مؤسسة تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی قدس سره‏، تاریخ الطبع: ۱۴۲۲ ه ق‏، الطبعة: الأولى‏، مکان الطبع: طهران- إیران‏)

[۱۴]. ر.ک: الفقه علی المذاهب الخمسة، ج۱، ص ۵۸.

[۱۵]. یعنی پدر و مادر آن بچه، یا یکى از آنان مسلمان باشند.

[۱۶]. امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، گردآورنده، بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، ج‌۱، ص ۳۳۳، م ۵۹۴، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.

[۱۷]. همان، ص ۳۳۷، م ۶۰۸.

[۱۸]. ر.ک: توضیح المسائل (محشى)، ج‌۱، ص ۳۳۶، م ۶۰۷؛ آیت الله سیستانى: (تا وقتى جسد او از هم نپاشیده، مانعى ندارد به قصد رجاء بر قبرش نماز بخوانند)؛ آیت الله بهجت: (اگر خارج‌کردن میّت از قبر ممکن نیست یا موجب بى‌احترامى به او مى‌شود واجب است به قبر او نماز بخوانند.)

[۱۹]. ر.ک: همان، ص ۳۳۹ – ۳۴۳؛ {برای آگاهی بیشتر:} بر طبق احکام اسلامی دفن میت غیر مسلمان در قبرستان مسلمانان و دفن مسلمان در قبرستان کفار اشکال دارد و جایز نمی‌باشد. و اگر اشتباهاً چنین امری اتفاق افتد می‌توان نبش قبر کرد و جنازه را منتقل نمود. به مسأله‌ای در این مورد توجه فرمائید: جایز نیست دفن مسلم در مقبره‌ی کفار چنان‌چه جایز نیست دفن کفار و اولاد ایشان در مقابر مسلمین. بله! اگر میت کافر و مسلم مشتبه شود، همه را در مقبره‌ی مسلمین دفن مى‏کنند. و هرگاه دفن کردند کافر را در مقبره‌ی مسلمین یا مسلمانی را در مقبره‌ی کفار، جایز است نبش قبر، به جهت این که کافر حرمت ندارد و مقتضاى حرمت مسلم این است که با کفار نباشد.(الغایة القصوى فی ترجمة العروة الوثقى، ج‏۱، ص: ۲۵۴؛ مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة (ط-الحدیثة)، ج‏۴، ص: ۲۷۴؛ مدارک العروة (للإشتهاردی)، ج‏۸، ص: ۳۴۱)

[۲۰]. ر.ک: همان، ص ۳۴۳ – ۳۴۸.

[۲۱]. برای آگاهی بیشتر از این اذکار می‌توانید به کتب مربوطه از جمله توضیح المسائل (محشّى)، ج ‌۱، ص ۳۴۴ مراجعه نمایید.

[۲۲]. برخی از اهل سنت می‌گویند اگر میت زن است باید مرد مَحرمی، او را در قبر بگذارد و اگر نبود، مرد اجنبی، اما زن نمی‌تواند جنازه زنی دیگر را در قبر بگذارد؛ ر.ک: الفقه علی المذاهب الخمسة، ج۱، ص ۶۴.

* از سایت اسلام‌کوئست

* برای مطالعه‌ی بیشتر این لینک + را ببینید!